Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
329 Ümumiyyətlə, «Kitabi-Dədə Qorqud»un obraz, süjet, motiv və ideyaları müasir Azərbaycan poeziyasına güclü şəkildə təsir etmiş, bu mövzuda saysız şeirlər və zəngin bədii məzmuna malik poemalar yaradılmışdır. Eposun çağdaş şeirə təsiri davamlı olmaqla uzun onillikləri əhatə etmişdir. Millilik poeziyadakı Dədə Qorqud «xəttinin» ana cizgisini təşkil edir. Bu cəhətdən janrından, formasından və həcmindən asılı olmayaraq, «Dədə Qorqud» üstündə yaradılmış istənilən bədii nümunədə millilik davamlı xətt kimi müşahidə olunur. «Kitabi-Dədə Qorqud»un müasir Azərbaycan poeziyasına təsirinin başlıca xarakterik xüsusiyyətlərindən biri bu təsirin ideya tükənməzliyidir. Müşahidələr göstərir ki, bütöv Azərbaycan ədəbiyyatında olduğu kimi, müasir poeziyada «Dədə Qorqüud» ideyala- rından istifadə artan xətlə gedir. Bu mövzuda yeni forma və məzmunda əsərlər meydana çıxır. Bu da öz növbəsində «Kitabi-Dədə Qorqud»un müasir Azərbaycan şeirindəki inikası məsələsinin mürəkkəb, çoxplanlı və dinamik səciy- yəyə malik elmi problem olduğunu bir daha təsdiq edir. «Dədə Qorqud» motivlərinin müasir Azərbaycan dramaturgiyasına təsiri məsələsinin tədqiqi göstərmişdir ki, epos milli dramaturgiyanın inkişafına xüsusi təsir et- miş, dastanın motivləri əsasında dərin məzmuna malik dram əsərləri yazılmışdır. Bu əsərlərin, demək olar ki, ha- mısı tamaşaya qoyulmuş və bunlardan bəzilərinə Azərbay- can teatrları dönə-dönə müraciət etməkdədirlər. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında «Dədə Qorqud» motivləri ədib-alim Ə.Dəmirçizadənin keçən əsrin 40-cı illərində yazdığı «Dədə Qorqud» librettosu və «Qaraca Çoban» pyesi ilə başlanmış, daha sonra nəsr və poeziyada biri-birindən gözəl əsərlər meydana gəlmişdir. Lakin «Də- də Qorqud»un dram taleyi Ə.Dəmirçizadənin bu əsərləri ilə məhdudlaşmamış, sonralar N.Xəzri, K.Abdulla, A.Məmmədov və başqaları eposa müraciət edərək, 330 bilavasitə dastanın mövzuları ilə bağlı səhnə əsərləri yaratmışlar. Tədqiqatda Azərbaycan dramaturgiyasında «Dədə Qorqud» mövzusunun üç təzahür səviyyəsi aşkar edilmişdir: Birincisi, «Dədə Qorqud» motivləri ilə birbaşa bağlı olan əsərlər: bu əsərlərin mövzusu və qəhrəmanları eposdan götürülmüşdür. İkincisi, «Dədə Qorqud» motivlə- ri ilə dolayısı ilə bağlı olan pyeslər. Üçüncüsü, Azərbay- canın müxtəlif teatrlarında, yaradıcılıq studiyalarında bila- vasitə «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun mətni əsasında hazırlanmış tamaşalar. Ə.Dəmirçizadə yaradıcılığının «Azərbaycan ədəbiy- yatında «Dədə Qorqud» motivləri» mövzusu baxımından müstəsna mövqeyi vardır. Ədəbiyyatımızda «Kitabi-Dədə Qorqud» mövzusunda ilk bədii əsər Ə.Dəmirçizadənin Ş.Şeyxovla müştərək 1943-cü ildə qələmə aldığı libret- todur. Alimin «Kitabi-Dədə Qorqud» eposuna olan bədii marağının əsasında onun elmi marağı dururdu. «Dədə Qorqud» librettosunun əsas ideya xətti yurdun düşməndən müdafiəsi ilə bağlıdır. Əsər sadə qəhrəmanlıq süjeti üzə- rində qurulmuşdur. Burada iki ideya xətti aydın müşahidə olunur: Birincisi, xalqın yadelli işğalçılara qarşı mübarizə ruhunun təsviri; İkincisi, el-obanın dar günündə xalqın, zəhmətkeş kütlənin öz içərisindən çıxan qəhrəmanın əsas rol oynaması. Hər iki xətt dövrlə, zamanla, əsərin yazıldığı vaxtın siyasi-ideoloji ovqatı ilə müəyyənləşirdi. Ə.Dəmirçizadənin «Dədə Qorqud» librettosu və «Qaraca çoban» pyesinin əsasında «Kitabi-Dədə Qorqud» eposundakı «Salur Qazanın evinin yağmalanması» boyu- nun motivləri durur. Ə.Dəmirçizadə «Qaraca çoban» pye- sində eyni eposa və onun eyni boyuna yenidən müraciət etməklə «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun dramaturgiya sahəsində geniş imkanlara malik olduğunu təsdiq etmişdir. Azərbaycan ədibləri içərisində «Kitabi-Dədə Qor- qud» eposuna ardıcıl şəkildə müraciət edən sənətkarlardan 331 biri görkəmli Azərbaycan şairi Nəbi Xəzri olmuşdur. Şair- dramaturqun «Dədə Qorqud» motivləri üstündəki poema və əsərləri eposun ikinci boyu olan «Salur Qazanın evinin yağmalanması» oğuznaməsi ilə bağlıdır. Sənətkar bu bo- yun əsasında bir poema və iki mənzum pyes («Torpağa sancılan qılınc» və Burla Xatun») yazmışdır. N.Xəzri öz «Dədə Qorqud» yaradıcılığında (poema və pyeslərində) qabartdığı, əsərlərinin əsas ideyası kimi götürdüyü Qadın - Ana amalı Azərbaycan xalqının milli mənəviyyat tarixinin əsas cizgilərindən biridir. Müəllifin yaradıcılığında «Ana - Qadın» ideyası «Ana - Vətən» ideyası ilə ayrılmazdır. Şair-dramaturqun əsərlərində Ana ilə Vətən eyniləşdiril- miş, Vətənin müqəddəsliyi və mənafeyi ilə Ananın mü- qəddəsliyi və mənafeyi arasında bərabərlik işarəsi qoyul- muşdur. N.Xəzri «Vətən - Ana» amalını tərənnüm etməklə xalqımızın tarixi yaddaşını oyatmağa çalışıb, xalqı milli tarixin «Ana» adlanan ən müqəddəs dəyəri əsasında yeni- dən təmizlənməyə, paklanmağa, «Torpaq Anamızı» «Qan Anamız» bilib, onu göz bəbəyi kimi qorumağa çağırıb. K.Abdullanın «Casus» və «Beyrəyin taleyi» pyesləri «Yarımçıq Əlyazma» romanı ilə məzmun və yozum konsepsiyasına görə sıx bağlıdır. «Casus» komediya, «Beyrəyin taleyi» dramdır. Sonuncu əsər hətta müəyyən mənada faciəvi dramdır. Onda Oğuz gerçəkliyinin görün- məyən və oğuzlar üçün daim bəlalara, faciələrə gətirən tərəfləri əks olunmuşdur. Bu nöqteyi-nəzərdən «Casus» pyesi komediya olsa da, burada fərqli rakursdan yenə də oğuzların həyatının görünməyən və problemlərə səbəb olan tərəfləri gülüş kodu ilə inikas olunmuşdur. K.Abdulla oğuz gerçəkliyinə «Casus»da gülüş prizmasından, «Bey- rəyin taleyin»də ciddi prizmadan yanaşmışdır. Lakin bu pyeslər arasındakı fərq, sadəcə olaraq, baxış bucaqlarının - prizmaların fərqindən ibarət deyil. Bu əsərlərin hər biri mövzu, məzmun, mündəricə, ideya, metaforik ifadələnmə 332 planı və s. baxımından tamamilə fərqli olan müstəqil dram əsərləridir. Sənətkarın pyesləri, o cümlədən «Casus» və «Beyrəyin taleyi» bir mətn kimi çoxplanlı qavrama-görün- tü quruluşuna malikdir. Bu əsərlərdə müəllifin «Kitabi- Dədə Qorqud» eposunu tamamilə yeni kontekstdə yozmaq cəhdləri, əslində, dünyanın tarixi zamanının ikinci minilli- yini tamamlayıb üçüncü minilliyə başlayan çağdaş insanı- nın fikir dünyasını inikas edir. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında «Dədə Qorqud» motivlərindən istifadənin tarixi ilk dəfə keçən əsrin 40-cı illərində Ə.Dəmirçizadənin dramaturgiyası («Dədə Qor- qud» librettosu və «Qaraca Çoban» mənzum pyesi) ilə başlansa da, bu ənənə sonralar nəsrdə və poeziyada da- vam etdirilmiş, lakin bir neçə onillik ərzində dramaturgi- yada bu mövzuya müraciət olunmamışdır. Uzun fasilədən sonra dramaturqlardan birinci olaraq bu mövzuya Altay Məmmədov baş vurmuşdur. Yazıçının «Dəli Domrul» ko- mediyası «Dədə Qorqud» dastanının Dəli Domruldan bəhs edən boyu əsasında yazılmışdır. Əsərin gözə çarpan ümdə cəhəti müəllifin Dəli Domrul obrazını tamamilə yeni key- fiyyətdə təqdim etməsidir. A.Məmmədov dastanda Dəli Domrulun tikdirdiyi körpünü əsas motiv kimi alaraq onu pyesin ideya-məzmun leytmotivinə çevirmişdir. Kome- diyada körpü Dəli Domrulun tikdirdiyi adi bir obyekt yox, onun ömür yolunun, həyat əqidəsinin və bir obraz kimi poetik tutumunun əsas mənasını təşkil edən mahiyyətdir. Körpünün çoxmənalılığı onun əsərdə adi bir tikinti obrazı olmaqdan çıxıb, yazıçı konsepsiyasını əks etdirən, onu pil- lə-pillə, mərhələ-mərhələ açan bədii fiqur olmasında ifadə olunub. Pyesdə körpü obrazının axıradək aktual qalması A.Məmmədovun əsərin əsas ideya mahiyyətini, bədii mə- na yükünü bu obrazda təcəssüm etdirməsini göstərir. Ko- medik üslubda yazılmış bu əsərin birinci hissəsində müha- ribə və sülh, döyüş və quruculuq ideyaları biri-biri ilə Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|