Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
89
 
 
 
 
tiyatromda bir karışıklık ünsürü olduğunu  biliyorsunuz 
(N.Hikmet,Her şeye rağmen);-Darılma ama, sen ihtiyar-
ladıkça tuhaflaşıyorsun; Evde oturmaktan sıkıldığı vakit 
onu tertemiz giydiriyorlar,  açık bir arabaya bindirerek 
hava almağa gönderiyorlar(R.N.Güntekin,Yaprak dökü-
mü); türkmən: -Ay, Annaqulu xan gelyär, gelinler, qız-
lar, serediŋ, görüŋ(A.Durdıev, Saylanan eserler); - Ata, 
yanki dor atam galdy gelin, indi başga bir ýyldam atly 
yzymyzdan koşyar(Göroglunuň döreýşi); qaqauz:-Neçin 
aalээrsın,küsersin bana mı?– sordu Varaklı(D.Kara Ço-
ban, Unudulmaz yortu); -Giderim,- dedim xızlı işlerimi 
toplayarak.–Yırakta mı yaşээrlar?; Büük umutlan bek-
leerim, kalın saalıcaklan!(N.Babaoqlu, Legendanın izi). 
Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və  şivələ-
rində səsli ilə bitən fellərdə -yor/-yör şəkilçisi də işlədi-
lir. Bu şəkilçilər onuncu hecasında dodaqlanan qapalı u, 
ü səsliləri olan fellərdədə işlədir. Məs.:oxuyorsaŋ, oxu-
yorsuŋuz, üşüyör, üşüyörsüŋüz və s.  
Həmin şəkliçilərə qərb qrupu dialekt və şivələrində 
nisbətən az təsadüf edilir
1
. 
Türk dilinin Eskişehir, Trabzon, Trakya ağızların-
da ədəbi dil üçün xarakterik olan -yor şəkilçisinin ixti-
sar olunmuş -yo variantından istifadə olunur. Məs.:Garı-
sı da, benim evlenmem yakışmaz, amma senin evlen-
men yakışır.Ve herif gediyo birine dünür. Allahın em-
riynen gızını isdiyo.O da veriyo(A.Caferoğlu). 
                                                 
1
Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və  şivələri.I c.,Bakı,Azərb.SSR. 
EA nəşri,1967, s.118.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
90
 
 
 
 
Türkmən dilinin Qaradaşlı dialektində felin indiki 
zamanı -ya/-ye,-ya:/-ye:, -yar/-yer, -ya:r/-ye:r, -yor/-yör 
formalarına malikdir. Bunlardan -ya/-ye, -yo/-yö aktiv 
işlənir, digərlərinə isə fakultativ rastlanır
1
. 
Müasir Azərbaycan, türk, qaqauz dillərində indiki 
zamanın bir forması olduğu üçün indiki zaman, türkmən 
dilində isə indiki zamanın daha çox forması olduğundan 
-yar, -yər  şəkilçili  əsas indiki zaman formasını  ümumi 
indiki zaman adlandırırlar.  
“-yar/-yer ekinin sonundaki r sesinin düşürülerek 
ekin  –ya/-ye  şeklinde kullanıldığı örnekler de oldukça 
yaygın kullanılmaktadır:Ayperi men saña diyyen; Ag-
şam giç yatanıñ üçin kelleñ dağı  agırya mı?; Biz şe-
herde yaşayas ”.
2
 
-Yar, -yər şəkilçisi ilə düzələn indiki zaman türkmən 
dilində əsas zaman forması hesab olunur. F.Zeynalov bu 
haqda yazır:“Türkmən dilində işlənən indiki zaman for-
ması ancaq bu dilə xasdır. Digər türk dillərinin heç bi-
rində bu şəkilçilərə rast gəlinmir”
3
.  
Türkmən dilində indiki zaman formalarının sayının 
müəyyənləşməsi məsələsində qrammatika kitablarında 
fikir ayrılığına rast gəlirik. A.V.Starçevski indiki zaman 
feli kimi barayormen, barayorsin, barayor paradiqma-
                                                 
1
Акмамедов  М.Карадашлинский  диалект  туркменского  языка.  АКД. 
Ашхабад,1975,с. 25 
2
 Türk Vahit. Türkçede Şimdiki Zaman Kavramı, Çekimlei ve Ekleri. // Türk Dili 
Araştırmaları Yıllığı Belleten 1996, Ankara, 1999, s. 315.  
3
 Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, Maarif, 1981, s. 147.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
91
 
 
 
 
sını misal gətirir və onu qeyri-müəyyən indiki zaman 
adlandırır
1
.  
Müasir Azərbaycan dilində indiki zamanı  əmələ 
gətirən -ır, -ir, -ur, -ür
 
şəkilçisi və qeyri-qəti gələcək za-
manı əmələ gətirən -ar, -ər şəkilçisi müasir türk dilində 
geniş zaman formasını yaratmağa ximət edir.  
Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilində indiki zamanı 
əmələ  gətirən  -ır, -ir, -ur, -ür
 
şəkilçisi Azərbaycan di-
lindən başqa bizə  məlum olan bütün türk dillərində 
qeyri-qəti gələcək zaman formasının morfoloji əlaməti 
kimi çıxış edir. Əlbəttə, burada qeyri-qəti gələcək za-
man  termini  şərti xarakter daşıyır. Çünki hər bir türk 
dilində bu forma müxtəlif terminlərlə adlandırılır.  
Türk dilinin dialektlərinə nəzər salsaq, -yor şəkilçi-
sindən başqa indiki zaman formasının digər rəngarəng 
variantlarına rast gəlmiş olarıq. Azərbaycan ədəbi dilin-
dəki  -ır, -ir, -ur, -ür
 
indiki zaman şəkilçisi türk dilinin 
dialektlərində indiki zaman şəkilçisi kimi geniş yayıl-
mışdır.  
Van eli ve yörəsində  -i,-ir,-iri, Qaziantepe, Ma-
latya, Elazığ vilayeti şivələrində -iy zaman şəkilçilərin-
dən istifadə olunur.  Məsələn:  
          Mekdübün alam da sürem üzüme  
          Dünya malı görünmiy gözüme. 
Gızım, her hal sana içgi içiriyler, seni serhoş ediy-
ler; -Nere gidiysin? Oğlan da: -Gidem babamıŋ elini 
öpem, soyna gelem,dedi; Anası hemen goşi  siyah atın 
                                                 
1
Акмамедов  М.Карадашлинский  диалект  туркменского  языка.АКД.  Ашха-
бад, 1975, с.31 

---