Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
83
 
 
 
 
kilçisi kimi fəaliyyət göstərmişdir”
1
. Başqa sözlə, bu şə-
kilçilərdən eyni fel formasını yaratmaq üçün istifadə et-
mişlər.  
Nəticəli keçmiş zaman qumuq dilinin qaytaq dia-
lektində ədəbi dildə və onun digər dialektlərində müşa-
hidə olunmayan xüsusi formaya malikdir
2
. Qumuq di-
lində zaman formasını ifadə etmək üçün -ıp şəkilçisin-
dən istifadə olunmur.Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi,   
-ıp və -qan şəkilçilərinin müşahidə olunduğu dillərdə bu 
şəkilçilər müxtəlif zaman formalarını  əmələ  gətirirlər. 
Lakin bütün bu deyilənlərdən fərqli olaraq nəticəli keç-
miş zaman forması qumuq ədəbi dilində  -qan  şəkilçisi 
ilə ifadə olunursa, qumuq dilinin kaytaq dialektində -ip 
ilə formalaşır:  
ədəbi dildə                              qaytaq dialektində  
 bilipman                                     bilqemmen 
 bilipsan                                      bilqensen 
 bilipdi                                        bilqen 
 bilipbiz                                      bilqenmiz 
 bilipsiz                                      bilqensiz 
 bilip(di)                                     bilqen(ler) 
Müasir özbək dilində  -qan  şəkilçisi perfektli keç-
miş zamanın morfoloji əlaməti kimi, -ıb  şəkilçisi isə 
                                                 
1
Каджарова Э.Прошедшее время изъявительного наклонения в пись-
менных  памятниках  туркменского  языка XVIII-XIX вв.АКД,  Ашха-
бад, 1964, с. 7.  
2
 Керимов И.А.Очерки кумыкской диалектологии.АДД.Баку,1967,  
с. 9. 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
84
 
 
 
 
subyektiv keçmiş zamanın morfoloji əlaməti kimi çıxış 
edir.  
Azərbaycan, türk, qaqauz dilləri üçün -mış, digər 
qrupları  təşkil edən türk dilləri üçün isə  -qan  şəkilçisi 
xarakterikdir.  
Yalnız müasir türkmən dilində bu şəkilçiləri  əvəz 
edə biləcək  -an, -en morfoloji göstəricisindən istifadə 
olunur. Doğrudur, türkmən dilinin inkişaf tarixinə nəzər 
saldıqda -mış şəkilçisinin zaman formasının istifadəçisi 
kimi bu dildə vaxtilə geniş yayıldığının  şahidi oluruq. 
Bununla belə, müasir türkmən dilində  -mış  şəkilçisinin 
işlənməməsindən əlavə, həm də müasir dildə bu zaman 
formasının məhdudluğu özünü göstərir. Belə ki, müasir 
türkmən dilində nəqli keçmiş zamanı formalaşdıran -an, 
-en  şəkilçisi yalnız üçüncü şəxsin tək və  cəmində 
istifadə olunur.  
Müasir qaraqalpaq dilində ikinci şəxsin cəmində 
şəxs sonluğu üç cür – -sız, -sızlar, -saŋlar şəklində ifadə 
olunur: okığansız, okığansızlar, okığansaŋlar və s. 
Bu şəkilçi ilə bağlı A.M.Şerbakın fikirləri olduqca 
maraqlıdır. O yazır: “Türk dillərində  -ŋаn  şəkilçili və    
-mïş şəkilçili ən qədim formalar ulu dil səviyyəsində qa-
zandığı xarici simasını əsasən saxlayır. Güman edilir ki, 
çuvaş dilində -ŋan şəkilçili formaya maddi olaraq məz-
mun planında -ně şəkilçili forma uyğun gəlir: ŋ düşmüş 
və metateza hadisəsi baş vermişdir.Yakut dilindəki -bït~ 
-pït  türk dilindəki -mïş şəkilçisinə heç də uyğun deyil: 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
85
 
 
 
 
ümumtürk  ş  səsi son mövqedə yakut dilində  s-ə keç-
miş, ümumtürk s də -t-yə dəyişmişdir”
1
. 
 
§2.Türk dillərində digər keçmiş zaman formaları 
Bəzi türk dillərində keçmiş zamanın digər morfo-
loji əlamətlərlə ifadəsinə də rast gəlinir. Türk dillərində 
az yayılmış keçmiş zaman formalarından biri -çık, -çik 
şəkilçili keçmiş zamandır. Bu forma xakas, tofalar və 
tuva dillərində müşahidə olunur.  
                   tofalar          tuva 
           xakas 
Tək   
I şəxs   turcuk men  kesçik men     kilçikpin 
        II şəxs   turcuk sen    kesçik sen      kilçiksin 
       III şəxs 
turcuk          kesçik             kilçik 
Cəm  
I şəxs 
turcuk bis    kesçik bis        kilçikpis 
        II şəxs 
turcuk siler  keçik siler       kilçikser 
       III şəxs 
turcuk(tar)   kesçik(ter)       kilçikter 
-çık, -çik  şəkilçili keçmiş zaman  forması tofalar 
dilində  subyektiv keçmiş zaman
2
, tuva dilində  ritorik 
keçmiş zaman
3
 adlandırılır. Müasir tofalar dilində  -çık,  
-çik, -çuk, -çük, -cık, -cik, -cuk, -cük, xakas dilində -çıx, 
-çik, tuva dilində kar samitlərdən sonra -çık, -çik, -çuk,  
-çük  formal  əlamətləri,  l, m, n, ŋ sonor samitlərindən 
sonra  -cık, -cik, -cuk, -cük, saitlərdən və  y,q,r samitlə-
rindən sonra -jık,-jik,-juk,-jük şəkilçi variantları işlənir.  
                                                 
1
 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских язы-
ков (глагол). Ленинград, «Наука», 1981, с. 93.  
2
 Рассадин В.И.Морфология тофаларского языка в сравнительном ос-
вещении. Москва, «Наука», 1978, с. 212.  
3
 Исхаков Ф.Г., Пальмбах А.А.Грамматика тувинского языка. Фоне-
тика и морфология. Москва, ИВЛ, 1961, с. 375.  

---