Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi kurs: 1 Qrup:№4 FƏnn : FƏLSƏFƏ “marksizm fəLSƏFƏSİ” MÖvzusunda

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

Kurs:1
Qrup:№4
FƏNN :FƏLSƏFƏ

“MARKSİZM FƏLSƏFƏSİ” MÖVZUSUNDA

SƏRBƏST İŞ


MÜƏLLİM: F.E.D.FÜZULİ QURBANOV
TƏLƏBƏ: ASİM AŞUROV
BAKI 2023


MARKSİZM FƏLSƏFƏSİ

Marksizm 19-cu əsrin 2 yarısında Karl Marks və Friedrix Engelsin tədqiqatlarına əsaslanan fəlsəfi, iqtisadi ,siyasi və ictimai bir yanaşmadır.Daha formal desək, marksizm sosial sinif münasibətlərini, sosial konfliktləri və sosial transformasiyanı dialektik prizmadan araşdıran və tarixi inkişafı materialist (daha doğrusu, tarixi materialist) prizmadan şərh edən sosial-iqtisadi təhlil üsuludur.Marksizm haqqında danışmağa başlamadan əvvəl bəzi şeyləri diqqətə almalıyıq.İlkin olaraq Marksizmi sadəcə siyasi bir cərəyan olaraq görəndə onu anlamaq çətinləşir.Çunki marksizm estetikadan ədəbiyyata, metafizikadan epistemologiyaya, sosiologiyadan tarixə , antropologiyadan iqtisadiyyata, arxeologiyadan incəsənətə,fəlsəfədən politologiyaya, psixologiyaya,elmə və hətta film teatr sahəsinə qədər olduqca geniş sahələrə təsir göstərmişdir.O qədər ki, son 150 ildə marksizm sosial elmlər akademik ədəbiyyatında, xüsusən də kapitalizm və iqtisadiyyat sahələrində ən çox istinad edilən alimlərdən biridir. Məsələn, Karl Marks tarixdəki bütün akademiklərin orta göstəricisindən 22 dəfə və iqtisadçıların orta göstəricisindən 11 dəfə çox sitat alaraq, tarixdə ən çox istinad edilən filosof olmuşdur.Bu sitatların səbəbi və məzmunu ayrıca müzakirə mövzusudur.

Marksın təkcə dövrünün ən nüfuzlu filosoflarından biri olmadığını başa düşmək də faydalıdır; O, ideyaları bu gün də müxtəlif siyasi partiyalar və fərdlər tərəfindən müdafiə olunan, hər keçən gün daha da rəngarəngləşən, çox mürəkkəb bir tarixi özündə cəmləşdirən, müdafiəçiləri və əleyhdarları tərəfindən çox gərgin emosional reaksiyalara malik olan bir mütəfəkkirdir.
Marksizmə qısa bir giriş
Karl Marks fəhlə sinfini, yəni yaşamaq üçün əməyini muzdla satmalı olan kütləni kapitalist nizamından azad etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu.Marksizm cəmiyyətin maddi vəziyyətini və insanların maddi ehtiyaclarını ödəmək üçün zəruri olan təsərrüfat fəaliyyətini araşdıraraq hər hansı bir cəmiyyətdə görünən ictimai hadisələri izah etməyə çalışır. Çünki Karl Marksın fikrincə, istehsal proseslərində baş verən səmərəsizliklər, yəni köhnə istehsal üsullarının disfunksionallaşması (İng: “modes of production”) cəmiyyətdə sosial münaqişələrə səbəb olur.Marksizmə görə, bir əmtəənin və ya xidmətin meydana gəlməsini mümkün edən istehsal üsulu sadə bir ictimai təşkilat və ya ümumi məqsədə çatmaq üçün bir araya gələn insanların müvəqqəti əməkdaşlığından ibarət deyil. Bu istehsal strukturu sosial əlaqələr,siyasi sistemlər, hüquqi sistemlər, mədəni sistemlər və ideologiyalar kimi bütün digər sosial hadisələrə təsir göstərir. Gündəlik istehsal qüvvələrini (yəni, ən geniş tərifi ilə “texnologiya”) inkişaf etdirməklə, mövcud etibarlı istehsal üsulları qeyri-funksional olur və inkişaf məhdudlaşdırılır.Karl Marks yazırdı:İnkişafın müəyyən mərhələsində cəmiyyətin istehsal qüvvələri [texnologiya] istehsalda mövcud olan ictimai münasibətlərlə toqquşur. Başqa sözlə texnologiya o vaxta qədər fəaliyyət göstərdiyi çərçivədə əmtəə münasibətləri ilə toqquşmağa başlayır. İstehsal qüvvələrinin inkişafına görə bu münasibətlər işçilərin qarşılarında əngəllərə çevrilir. Bundan sonra sosial inqilab dövrü gəlir.Marksizm çərçivəsində kapitalist nizamı həm nəzəri, həm də praktiki baxımdan “zalım” və “məzlum” arasında sinfi qarşıdurma kimi görünür. Bu “kapitalist nizam” (yaxud Marksın dediyi kimi, burjua cəmiyyəti) fəhlələri təkcə öz əməyindən uzaqlaşdırmır, həm də öz mahiyyətinə görə istər-istəməz sosial və iqtisadi böhranlar yaradır.Buna görə də kapitalizmin rəqibi kimi kommunizmi qurmaq üçün lazım olan bütün vasitələrdən istifadə etmək və burjua nizamını ləğv etmək lazımdır.Çünki bir marksistin fikrincə, kapitalizm iqtisadi cəhətdən dayanıqlı deyil və cəmiyyətin həyat səviyyəsini yüksəltməkdə acizdir. Bunun əsas səbəbi mənfəət dərəcələrinin aşağı düşməsini kompensasiya etmək üçün işçilərin maaşlarını və sosial müavinətləri azaltmalı olması, digər tərəfdən isə sosial çatışmazlıqları kompensasiya etmək üçün hərbi təcavüzləri gücləndirməsidir. Marksizmə görə, kapitalist istehsal üsulu sonda öz yerini sosialist istehsal üsuluna verəcək və bu, fəhlə inqilabı ilə baş verəcək.Marksın fikrincə, kapitalist istehsal üsulunda istehsal prosesindəki səmərəsizlikdən yaranan sinfi qarşıdurma istehsal vasitələrinə sahib olan azlıq (yəni burjuaziya) ilə əmtəə istehsal edən və təmin edən çoxluq arasında(yəni proletariat) daha kəskin və aydındır. Sosial dəyişiklik cəmiyyət daxilində müxtəlif və ziddiyyətli siniflər arasında mübarizədən yaranır. Bu əsas müddəadan çıxış edərək marksizm belə nəticəyə gəlir ki, kapitalizm fəhlə sinfini sıxışdırır və istismar edir; buna görə də bir marksist üçün kapitalizm istər-istəməz fəhlə inqilabı ilə nəticələnəcəkdir.
Bu inqilab nəticəsində qurulacaq sosialist cəmiyyətində xüsusi mülkiyyət anlayışı (lakin “istehsal vasitələrinə sahib olmaq” mənasında xüsusi mülkiyyət) kooperativ mülkiyyətlə əvəz olunacaq. Başqa sözlə, istehsal vasitələrinin sahibi azlıq qrupu deyil, istehsal edən fəhlə sinfi olacaqdır. Belə təşkilatlanma nəticəsində yaranan sosialist iqtisadiyyatı öz istehsal strategiyalarını şəxsi mənfəət əsasında deyil, insanların ehtiyaclarının ödənilməsi meyarı ətrafında quracaqdır.
Yuxarıda qeyd olunan Marksist Nəzəriyyəyə görə, kapitalizmin ləğvi üçün müasir cəmiyyətdə sosialist inqilabı qaçılmazdır. Sosialist inqilabı cəmiyyətdə struktur dəyişiklikləri yaratmaq üçün zəruri hesab edilən sosial və sinfi hərəkatdır. Müvafiq olaraq, inqilabın bəzi tarixi seqmentlərdə göründüyü və cari debatlarda təklif edildiyi kimi mütləq “qəddar və qanlı üsyan” olması lazım deyil: bu, dövlətin nəzarəti və ya siyasi hakimiyyətin kütləvi siniflər tərəfindən ələ keçirilməsi yolu ilə onun ləğv edilməsidir. Fəhlə sinfi kimi, kapitalist sinfinin işi və onun maraqlarının sona çatdığı istənilən hərəkatı “sosialist inqilabı” kimi təsvir etmək olar.Amma təbii ki, inqilabın təcrübələri, marksizm nəzəriyyəsi və onun digər sahələrdəki təcrübələri kimi, Marksdan bəri çox müzakirə edilmişdir.
Qeyd.”Sosializm kifayət qədər geniş siyasi spektri əhatə edir və yuxarıda izah etdiyimiz kimi, marksizm və sosializm hər kontekstdə tam olaraq eyni deyil. Marksizm üçün “Karl Marksın sosializm anlayışı” demək yerinə düşərdi”.
Sosialist inqilabının qaçılmazlığı məsələsi müxtəlif marksist məktəblərdə fərqli qiymətləndirilsə də, deyə bilərik ki, özünü “marksist” kimi təyin edən hər kəs sosializmin zərurət olduğunu qəbul edir. Nəticə etibarı ilə, konkret təfərrüatlar fərqli olsa da, bütün marksistlər sosialist cəmiyyətində yaşayan insanların kapitalist cəmiyyətində yaşayanlardan daha yaxşı vəziyyətdə olacağını iddia edirlər. Məsələn, Marksın ideyalarını ilk dəfə konkret şəkildə həyata keçirən, əsl adı Vladimir İliç Ulyanov olan rus inqilabçısı, filosofu və Bolşevik Partiyasının lider Lenini 1917-ci il Bolşevik İnqilabından əvvəl yazırdı:İstehsalın ictimailəşməsi istehsal vasitələrinin cəmiyyətin mülkiyyətinə çevrilməsi ilə nəticələnəcəkdir. Bu çevrilmə bilavasitə işçilərin böyük məhsuldarlığı, qısaldılmış iş saatları və işçilərin şəraitinin yaxşılaşdırılması ilə nəticələnəcəkdir.