Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi kurs: 1 Qrup:№4 FƏnn : FƏLSƏFƏ “marksizm fəLSƏFƏSİ” MÖvzusunda

Marksist fəlsəfənin əsasları
Marksizmin əsas dayağı dialektik materializmdir. Doktorluq dissertasiyası “Təbiət fəlsəfələrində Demokrit və Epikurun fərqləndirilməsi” mövzusunda olan və Qədim Yunan fəlsəfəsini yaxşı bilən Marksın fikrincə, mövcud olan hər şey hərəkətdədir. Və mövcud olan hər şey maddədən, o cümlədən insan şüurundan yaranır.
Marksist tarix anlayışı deyir ki, infrastruktur (bazis) üst qurumu müəyyən edir. Sivilizasiya tarixinin hansı dövrünə getməyimizdən asılı olmayaraq, marksizmə görə iqtisadi şərtlər ən həlledici faktordur.Marks yazılarında bildirir ki, insan şüuru maddi istehsalla müəyyən edilir. Bəziləri üçün marksizm bu baxımdan deterministdir. Qeyd edək ki, bəzi mütəfəkkirlər marksizmi iqtisadi determinizmə və ya iqtisadi reduksionizmə əsaslandığına görə tənqid edirlər. Bu mübahisələrin mərkəzində Marksın aşağıdakı ifadəsi dayanır:İnsanların maddi həyat şəraitini müəyyən edən onların şüuru deyil; Bu maddi şərait onların şüurunu müəyyən edir.Marksist tarix anlayışında tarix Marksın dediyi kimi müəyyən mərhələlərdən keçmişdir. Tarixi determinizm öz qanunları çərçivəsində, insanlardan asılı olmayaraq, daimi dəyişikliklə irəliləyir. Təbii ki, burada Hegeli qeyd etmədən Marksı başa düşmək mümkün deyil. Bir azdan bir az daha ətraflı məlumat versək də, burada bu əlaqənin bütün detallarına varmaq mümkün deyil; lakin Hegel üçün “Ruhun özünü dərk etməsinin təzahürü” kimi tarix dialektik şəkildə inkişaf edir. Marksın məşhur sitatında dediyi kimi , “Hegelin tərsinə çevrilmiş dialektikasını götürüb onu düzəltdim”. O, materiyaya istinad edərək idealist dialektikanı materialist dialektikaya çevirmişdir.
Marksın fikrincə, ilk cəmiyyətlər təbiətdə qəbilə halında yaşadıqları halda, oturaq həyata keçidlə quldar cəmiyyətlər meydana çıxmışdır. Sonralar yaranan feodalizmlə mülkədarlar meydana çıxdı. Maarifçilik dövrü ilə birlikdə isə istehsal vasitələrinə sahib olan kapitalist sinfi, istehsal vasitələrinə sahib olmayan və öz əməyindən başqa satacaq heç nəyi olmayan fəhlə sinfi yarandı.Fəhlə sinfi, təbii ki, təsadüfən yaranmayıb. Mahiyyət etibarı ilə iqtisadi inqilab olan Sənaye İnqilabının yaratdığı ictimai transformasiya nəticəsində kəndlilər və xırda əl işçiləri şəhərlərə köç etmək məcburiyyətində qaldılar, orada boş qaldılar və fəhlə sinfinin əsasını qoydular. Marks dostu Engelsin məşhur “İngiltərədə fəhlə sinfinin vəziyyəti” kitabında bu dövrə daha yaxından nəzər salmışdır.Marksın fikrincə, proletar inqilabı ilə tarixi inkişaf davam edəcək və sinfi münasibətlərdəki dəyişiklik baş verəcək. Marks bu dövrü sosializm adlandırmışdı. Sosializmlə birlikdə istismar, başqa sözlə kapitalizm yox olacaq, istehsal vasitələri kollektivləşəcək.Bayaq dediyimiz kimi, müasir marksist cərəyanlar arasında geniş yayılmış qəbula görə sosializm ara mərhələdir, baxmayaraq ki, Marks bu mövzuda heç bir açıqlama verməmişdir; başqa sözlə desək, kommunizmə keçid üçün “hazırlıq dövrü”dür..Sosializmdən sonra gələcək kommunist cəmiyyətində, sosialist cəmiyyətlərində görünənin əksinə olaraq, “dövlət” fenomeni ya tamamilə yox olacaq, ya da fəaliyyəti çox zəif olacaq. Bunun arxasında dayanan məntiq ondan ibarətdir ki, daha əvvəl dediyimiz kimi, dövlətdə sinfi quruluşun nəticəsi olaraq bir sıra ədalətsizliklər ortaya çıxır. Müasir cəmiyyətlərdə dövlət burjuaziya tərəfindən idarə olunur və işçi sinfinə təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunur. Sinifsiz cəmiyyətdə bu cür ədalətsizliklərə rast gəlmək mümkün olmayacaq. Bu nöqteyi-nəzərdən sosialist dövlətlərin vəzifəsi cəmiyyəti kommunizmə hazırlamaqdır.
Karl Marksın fikrincə, bugünkü kapitalist cəmiyyətini dərk etmək müasir cəmiyyətin istehsal üsulunu, istehsal münasibətlərini və məhsuldar qüvvələrini iqtisadi əsaslarla dərk etməklə mümkündür. Bu iqtisadi əlaqələr və qüvvələr sinfi mübarizə ilə birlikdə inkişaf edir və tarixin gedişatını müəyyən edir. Bəs bu tam olaraq nə deməkdir? Əvvəlcə gəlin, marksizmin əsas anlayışlarından yalnız ikisinin ən geniş mənada “kapitalizm” və “sosializm” nə olduğuna baxaq.
Həm Kapitalizmin müxtəlif formalarını müdafiə edən liberallar üçün ,həm də marksistlər üçün tarixən ən fundamental anlayışlardan biri xüsusi mülkiyyət və onunla əlaqəli istehsal vasitələri olmuşdur. İstehsal vasitələri əməyi və ya istehsalı daha səmərəli edən, istehsalın davamlılığını və gəlirliliyini artıran maşın və ya fabriklər kimi hər cür iqtisadi tələblərdir. Marksizmin verdiyi ən əsas sual budur:Bu istehsal vasitələri, yəni “xüsusi mülkiyyət” kimin nəzarətində olmalıdır: onlardan istifadə edərək məhsul istehsal edən işçilər (yəni “proletariat”) və ya bu istehsal vasitələrinə sahiblik iddiasında olan kapitalistlər (yəni, "burjua")?Burada çox vaxt səhv başa düşüldüyü üçün bir daha vurğulamağa dəyər: Burada “xüsusi mülkiyyət” dedikdə nə nəzərdə tutulur; Onların istehsalını mümkün edən cib telefonu, ayaqqabı və ya alma kimi istehlak malları deyil, fabriklər və tarlalar kimi istehsal vasitələrinin şəxsi mülkiyyətidir. Fərdi mülkiyyət (məsələn, “mobil telefona sahib olmaq hüququ”) ayrıca müzakirə mövzusudur və biz burada həmin müzakirənin təfərrüatlarına girməyəcəyik. İndi əsas şərtlərə keçək:Kapitalizm: Bütün (və ya demək olar ki, bütün) istehsal vasitələrinin xüsusi mülkiyyətdə və ya nəzarətdə olduğu sistem. Bu alətlərin cəmiyyət və ya dövlət deyil, fərdlər və sahibkarların mülkiyyətində və nəzarətindədir. Sosializm: Bütün (və ya demək olar ki, bütün) istehsal vasitələrinin ictimai mülkiyyətdə olduğu və idarə olunduğu sistemdir.Bir çox şeylərin paylaşılan və həmin icma, dövlət, kollektiv və ya kooperativin mülkiyyətində və nəzarətində olduğu sistemdir.Əslində, sosialist iqtisadiyyatının sosial-siyasi uzantılarından yalnız biri olan kommunizmi də burada müəyyən etmək faydalıdır, çünki çox vaxt marksizmlə əlaqələndirilir: Kommunizm: Son məqsədi kommunist cəmiyyəti qurmaq olan sosializmin spesifik cərəyanı, yəni istehsal vasitələrinin sosial siniflər, pul və dövlət olmadan ümumi mülkiyyət kimi paylaşıldığı bir sosial-iqtisadi nizam.
Belə olan halda “marksizm” anlayışının bu terminologiyadakı yeri ilə bağlı sual yarana bilər. Məsələn, bəzilərinin fikrincə, Marksın əsərlərindən göründüyü kimi, marksizm kommunizmlə eyni şeydir; başqaları isə yenə Marksın əsərinə əsaslanaraq bildirirlər ki, kommunizm son “məqsəd” və ya “cənnət” deyil, tarixin gedişatında bir dövrdür. Oksford Universiteti tərəfindən nəşr olunan Karl Marks Əl Kitabında deyilir:Marks post-kapitalist cəmiyyətini ifadə edən bir çox terminlərdən istifadə etdi: müsbət humanizm, sosializm, kommunizm, azad fərdilik sahəsi, istehsalçıların azad birləşməsi və s. Marks bütün bu sözləri sinonim və bir-birini əvəz edən mənada işlədib. “Sosializm” və “Kommunizm” kimi anlayışların fərqli tarixi addımlar olması fikri Marksizmin leksikonuna Marksın ölümündən sonra daxil oldu.