Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
99
 
 
 
 
 
karaim:       koladı                koladırlar 
 
altay:          baradırı              baradırı  
 
noqay:        aladı                  aladılar            
 özbək:        boşlaydi             boşlaydilar 
 
qumuq:       alä                     alałär 
 başqırd:      kala                    kalalar 
 
tuva:           aladır                 aladırlar 
qırğız: Özün körsötküsü kelqen jıqıluusuna  şaşıp, 
akırı bir günü oŋkosunan  sayılat(Suleyman padişanın 
nuskaları); qaraqalpaq:Tülkiniŋ қattı uzası kelip duzakşı 
qarrınıŋ üine keledi  (Н.А.Баскаков,  Каракалпакский 
язык); kazan-tatar:Jirdə  Əxmət  jırlıy, küktə böterelə-
böterelə turqaylar sayrıy (Q.Bəşirov) və s. 
Qeyd etməliyik ki, tuva dilndə  -a-dır, -e-dir, -y-dir 
formasından başqa geniş yayılmış digər indiki zaman 
formasından da istifadə olunur
1
.  
Oğuz qrupu türk dillərində isə  -a,-e(-ə),-y  şəkilçisi 
felin arzu şəklinin ifadə vasitəsidir.Maraqlıdır ki, müa-
sir Azərbaycan dilində də -a,-ə şəkilçisi arzu şəklini ifa-
də edir. M.Rəhimov bu şəkilçiyə,  əsasən XIV-XVI əsr 
abidələrində, həm də gələcək zaman şəkilçisi kimi rast 
gəlindiyini qeyd edir
2
. 
                                                 
1
 Bax: Джураева Дж. (Мухиддинова) Категория будущего времени глагола в 
современном узбекском языке. АКД. Ташкент, 1961 
2
 Рагимов  М.  Формы  выражения  настоящих  и  будущих  времен  в  письмен-
ных  памятниках  азербайджанского  языка XIV–XVIII веков.  АКД.  Москва, 
1957, с.10.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
100
 
 
 
 
Maraq doğuran məsələlərdən biri də  -a, -e  şəkilçi-
sinin türkmən dilinin bəzi dialektlərində(Esqi,Çovdur, 
Nerezim və s.) indiki zaman yerində işlənə bilməsidir
1
. 
E.A.Qrunina yazır:“Türk dilinin ilk yazılı abidələ-
rində qeyd olunan -a şəkilçili təsriflənən forma təxmi-
nən XVII əsrə qədər əsas elementlərdən biri olmuş,lakin 
zaman formaları sistemində indiki və  gələcək zaman 
formaları dairəsində xeyli dəyişikliklərə uğrayaraq təd-
ricən bu rolu itirmişdir”
2
. 
Bu münasibətlə  Ə.Rəcəbli yazır:“Qədim türk yazılı 
abidələrinin dilində felin indiki-gələcək zamanı fel əsas-
larına samitlə bitən fellərdə -a,-ə, saitlə bitən fellərdə -y 
şəkilçisini artırmaqla  əmələ  gəlir. Indiki-gələcək za-
manda zaman şəkilçisindən sonra şəxs  əvəzlikləri ilə 
eyni fonetik tərkibə malik şəxs şəkilçiləri artırılır; məs.: 
..iliŋiz üçün kazğanu öz kuy yıta siz(Y28) “eliniz üçün 
qazanaraq öz eviniz üçün ağlayırsınız”.  İniliŋ böri uça 
(Y28).“Kiçik qardaşım qurd uçar”.Bars aldırılmay(Y28) 
“Bars ayrılmaz”. Felin bu zamanı təkcə Yenisey abidə-
lərində, həm də çox az işlənir”
3
. 
Müasir özbək dilində haqqında danışdığımız zaman 
formasını  əmələ  gətirmək üçün yalnız  -a və -y(söz sa-
mitlə bitdikdə -a, saitlə bitdikdə isə -y) şəkilçisindən is-
                                                 
1
 Поцелуевский А.П.Диалекты туркменского языка.Ашхабад, Туркменгосиз-
дат, 1936, с. 50.  
2
 Грунина Э.А.Форма времени на -а/-е по памятникам турецкого языка.с.28-
36: Тюркологический сборник.Москва,«Наука»,Главная редакция восточной 
литературы, 1966, с. 28.  
3
Rəcəbli Ə.Qədim türk yazısı abidələrinin dili.I h.Bakı, 2006,  
s.562-563.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
101
 
 
 
 
tifadə olunur.Məs.:bolamın, beredi, salınadı(qazax); ke-
taman, baradı, karayman, beresiz(noqay);  bilaman, iş-
layman (özbək).  
Müasir türk dillərindən tatar dilində, bəzən də özbək 
folklorunda indiki-gələcək zamanın I şəxsin təkinin in-
karı  -mam  formasında işlədilir. Bunu aşağıdakı nümu-
nələr bir daha təsdiq edir: işlamam, ketmam, bilmam və 
s.   
Bir cəhəti qeyd etmək istərdik ki, indiki-gələcək za-
manın I şəxsin təkinin inkarının bu cür ifadəsi müasir 
türk dilində  -ar, -ər, -ır, -ir, -ur, -ür,-r  şəkilçiləri ilə 
formalaşan geniş zamanın inkarının təsrifi ilə eynilik 
təşkil edir.   
Məlum olduğu üzrə, karaim dilində də indiki zaman 
forması -a, -e, -y şəkilçisi vasitəsilə düzəlir:alamın, ala-
sın və s. Bəzən karaimlərin canlı danışıq dilində birinci 
və ikinci şəxslərdə  şəxs sonluğu ixtisar olunur; məs.: 
alam, alas, alat və s. 
Türk dillərində elə indiki zaman formaları mövcud-
dur ki, onların yayılma arealı  məhduddur, məs.:özbək 
dilinin Daşkənd dialektində -vot forması ilə formalaşan 
xüsusi indiki zaman forması vardır.A.Q.Qulamov bu 
formanı konkret indiki zaman forması adlandırır
1
. Məs.: 
                                                 
1
 Гулямов  Я.Г.Грамматика  ташкентского  говора.Ташкент,1968,Ч.I, 
Морфология, Изд. «ФАН» Узбекской ССР, с. 116.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
102
 
 
 
 
kūrvotmən, kūrvotsen, kūrvott, kūrvotmız, kūrvotsız, 
kūrvott 
1
. 
 
§4.Türk dillərində  digər indiki zaman formaları 
Türk dillərində indiki zaman formaları yalnız haq-
qında danışdığımız morfoloji vasitələrlə məhdudlaşmır. 
Əksər türk dillərində -ıb feli bağlama şəkilçili indiki za-
man forması da mövcuddur 
2
. Bu zaman forması  əsas 
felə -ıb feli bağlama şəkilçisi və otur, tur, yatır, çör kö-
məkçi fellərinin artırılması ilə  əmələ  gəlir. Həmin za-
man forması hal-hazırda baş verən hərəkəti ifadə edir. 
Köməkçi fellər öz leksik mənalarını itirir və qrammatik 
vasitə kimi çıxış edir. Bu zaman forması türkmən, qa-
zax, tofalar, tuva dillərində konkret indiki zaman
3
, no-
qay dilində hal-hazırki indiki zaman
4
, xakas dilində isə 
                                                 
1
 Насыров  Ш.Формы  настоящего  времени  в  узбекских  говорах  кар-
луко-чигиле-уйгурского наречия.//Вопросы диалектологии тюркских 
языков. Уфа, 1985, БФАН СССР, с.76-79. 
2
 Türk Vahit. Türkçede Şimdiki Zaman Kavramı, Çekimlei ve Ekleri. 
//Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1996, Ankara, 1999, 291-340 s.; 
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri. Fiil. Basit çekim. Ankara, TDK 
Yayınları, 2006, 802 s.; Volkan Coşkun. Türk Lehçelerinde Zaman 
Kavramı Taşıyan -ºp Zarf-Fiil Eki. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 
Bahar-1999, S: 7, s. 173-192. 
3
Грамматика  туркменского  языка.Ашхабад,1970,с.275;Современный  казах-
ский  язык.Фонетика  и  морфология.Алма-ата,Изд.АН  Казахской  ССР, 1962, 
с.337;  Рассадин  В.И.Морфология  тофаларского  языка  в  сравнительном  ос-
вещении. М., «Наука»,1978,с.204; Исхаков Ф.Г.,Пальмбах А.Граммaтика ту-
винского языка.Фонетика и морфология.М.,ИВЛ, 1961, с. 381.  
4
Грамматика ногайского языка.Фонетика и морфология.Ч.I.Черкесск.1973, 
с.225  

---