Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
126
 
 
 
 
tək    
I şəxs      satğalağım             pilkələmin  
        II şəxs      satğalağıŋ              pilkələksiŋ    
       III şəxs      satğalak                 pilkələk 
cəm   
I şəxs      satğalağıbıs           pilkələkpis 
         II şəxs      satğalağığar          pilkələksis 
        III şəxs      satğalaktar            pilkələk 
  -ğalak  şəkilçisinin xakas dilində funksiyası ma-
raq doğurur. Belə ki, “Xakas dilinin qrammatikası” kita-
bında müşahidə olunduğu digər türk dillərindən fərqli 
olaraq  -ğalak  şəkilçisi xakas dilində  gələcək zamanın 
deyil, keçmiş zamanın morfoloji əlaməti kimi göstərilir 
və həyata keçməmiş keçmiş zaman adlandırılır
1
:itkelek-
pin, itkeleksiŋ, itkelek, itkelekpis, itkelekser, itkelekter 
və s.  
Əslində  hələlik həyata keçməmiş, lakin baş ver-
məsi gözlənilən hal və  hərəkəti ifadə edən bu zaman 
göstəricisi, fikrimizcə, xakas dilində keçmiş deyil, altay, 
tuva və  şor dillərində olduğu kimi gələcək zamanın 
morfoloji göstəricisidir.  
“Altay, Hakas ve Tuva Türkçelerinde kullanılan ve 
aynı anlamı veren -(G)AlAk eki de bizce Eski Türkçe-
deki –KAlır ekiyle ilgilidir. –GALAK büyük bir ihti-
malle –GalIr Ok'tan gelmektedir:al-galır ok>algalırak> 
algallak> algalak”
2
 
                                                 
1
 Грамматика хакасского языка. Москва, «Наука», 1975, 
 с. 220.  
2
 Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri.Fiil. Basit çekim. Ankara,TDK 
Yayınları, 2006, s. 428.   

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
127
 
 
 
 
Araşdırdığımız türk dillərindən yalnız  şor dilində 
qadık – kadıq feli sifət forması ilə düzələn mümkün gə-
ləcək zaman forması
1
 mövcuddur;  məs.: 
Tək   
I şəxs çetkediqim / çetkediqbin 
        II şəxs çetkediqziŋ 
       III şəxs çetkediq  
Cəm  
I şəxs çetkediqbis 
        II şəxs çetkediqbis 
       III şəxs çetkediqler  
F.Zeynalov sarı-uyğur dilində  gələcək zamanın 
dörd formada işləndiyini yazır: 
a)
 
-ğıs/qıs –tır/-tro və ya -metto, -ere/-ire  
b)
 
-ar, -er, -ır, -ir, -r  
c)
 
-ğı, -qu, -ğı, -kı, -ğo, -ko 
d)
 
-ğır,-kur+tır/-tro 
şəkilçili variantlar
2
. 
Bu formalardan yalnız biri -ar,-er,-ır,-ir,-r şəkilçili 
zaman bütün türk dillərinə  məxsus zaman formasıdır. 
Sonuncu iki forma isə yalnız karluq qrupu türk dillərinə 
xarakterik formalardır. -үуs -qуs,-xуs, -gуs  şəkilçili za-
man forması araşdırdığımız türk dillərindən yalnız sarı-
uyğur dilində müşahidə olunur.: men satqystro, sen sat-
qystro, gol satqystro, mys satqystro, siler satqystro, go-
lar satqystro  və s. -ğu,-qu  şəkilçili gələcək zaman for-
ması müasir özbək və sarı-uyğur dillərində müxtəlif fo-
netik variantlarla işlənir. Özbək dilində -ğu, -qu, -gi, -ki, 
                                                 
1
 Дыренкова  Н.П.  Грамматика  шорского  языка.Москва,  Изд.АН 
СССР, 1941, c. 189.  
2
 Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, Maarif, 1981, s. 286.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
128
 
 
 
 
sarı-uyğur dilində  -үу, -gу, -үo, go, -үu, -gu  şəklində 
ifadə olunur: 
                özbək               sarı-uyğur 
tək      
I şəxs     barğumdir          men kelgo  
          II şəxs     barğuŋdir           sen kelgo  
         III şəxs     barğusidir          gol kelgo   
cəm     I 
şəxs     barğumizdir       mys kelgo  
           II şəxs     barğuŋizdir        siler kelgo 
          III şəxs     barğusidir          golar kelgo  
Türk dillərində az müşahidə olunan digər gələcək 
zaman formalarından biri də salar dilində  -gur,  -gar,       
-үur, -үar, -qur, -qar, -kur, -kar, sarı-uyğur dilində -үуr, 
-qуr, -gуr, -kуr  şəkilçi variantları ilə düzələn və  qəti 
şəkildə yaxın gələcəkdə baş verən hərəkəti ifadə edən 
gələcək zaman formasıdır:  men kilqur, sen kilqur, vu 
kilqur, piser kilkqur, siler kilqur, vuler kilqur(salar); 
men satgyr, sen satgyr, gol satgyr, mys satgyr, siler 
satgyr, golar satgyr (sarı-uyğur) və s.  
-qay, -qey, -kay, -key şəkilçili ehtimal bildirən gə-
ləcək zaman
1
 forması  tədqiqata cəlb etdiyimiz müasir 
türk dillərindən yalnız tofalar dilində rast gəlinir və ic-
rası gələcəkdə ehtimal olunan hərəkəti ifadə edir; məs.: 
kelqey men, kelqey sen, kelqey, kelqey bis, kelqey siler, 
kelqeyler və s. Qeyd edək ki, bu şəkilçi bəzi türk dillə-
rində arzu şəklinin formal əlaməti olaraq çıxış edir.  
Göründüyü kimi, aparılan tədqiqat nəticəsində 
müəyyən olunur ki, türk dilərində geniş yayılmış və ge-
                                                 
1
 Рассадин  В.И.  Морфология  тофаларского  языка  в  сравнительном 
освещении. Москва, «Наука», 1978, с. 217. 

---