Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
112
 
 
 
 
-sız, -siz, -suz, -süz şəxs sonluqlarından isə yalnız -sınız, 
-siniz yaxud -sız, -siz şəxs şəkilçiləri işlədilir. Bu xüsu-
siyyətə  bəzi türk dillərində  hətta II şəxsin təkində  də 
rast gəlmək mümkündür. Belə ki, Azərbaycan, qazax, 
noqay, qaraqalpaq, özbək, uyğur, xakas, şor dillərində   
-ar,-ər  şəkilçili zaman forması II şəxsin təkində qapalı 
damaq saitli şəxs sonluqları qəbul etdikləri üçün, sada-
ladığımız türk dillərində II şəxsin təkində də şəxs son-
luqlarının yalnız iki variantına təsadüf olunur. Bunlar-
dan fərqli olaraq karaim dilinin Trakay dialektində iki 
variantlı -ar, -ər şəkilçili zaman forması II şəxsdə dörd 
variantlı şəxs sonluğu qəbul edə bilir:    
                                 
Tək              Cəm 
 
 I şəxs:Azərb.:          baxaram        baxarıq 
 
türk:              bulurum        buluruz 
 
qaqauz:         qalarım         qalarız 
 
qazax:           bararmın       bararmız 
 
qumuq:         ałärman         ałärbïž 
 
karaim:         ketirirmin      ketirirbiz 
 özbək:           bilarman       bilarmiz 
 sarı-uyğur:    men tutar      mys tutar 
 başqırd:         kalırmın        kalırbız 
 
şor:                kelerim         kelerbis 
II şəxs:Azərb.:          baxarsan       baxarsınız 
 
türk:              bulursun        bulursunuz 
     qaqauz:          qalarsın         qalarsınız 
     qazax:            bararsıŋ(dar)  bararsızdar 
     qumuq:          ałärsan           ałärsïz  
     karaim:          ketirirsin        ketirirsiz 
     özbək:            bilarsan          bilarsiz 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
113
 
 
 
 
     sarı-uyğur:      sen tutar         siler tutar 
     başqırd:          kalırhıŋ            kalırhığıž 
 
şor:                kelerzinъ          kelerzar 
III şəxs:Azərb.:        baxar                baxarlar         
 
türk:               bulur                bulurlar 
 
qaqauz:          qalar                 qalarlar 
 
qazax:            barar                 barar 
 
qumuq:           ałär                    ałärlär 
 
karaim:           ketirir                ketirirler   
 özbək:             bilar                  bilarlar 
 sarı-uyğur:      goł tutar            gołar tutar 
 başqırd:           kalır                  kalır(žar) 
 
şor:                  keler                 kelerler 
Azərb.:Ürək döyünməsə  vətənçin, elçin, Bir ovuc 
torpağa  döndərrəm onu;  
Dünyaya gəlmişəm, bilirsiz neçin? 
Zirvədən-zirvəyə aşmaq istərəm (M.Mirzəliyeva);  
Türk:Adın ne?-diye sorsalar adımı  unuturum  (A. 
Nesin, Parola); türkmən:Hoşlukma, oglum, basym gö-
terer, senem öz arzuwyňa  ýetersiň(Göroglynyn dörey-
şi); kazan-tatar:Miŋa berne yasap birçe, bik maturlap. 
Min siŋa qarmun kıçkırtırqa  birermen  (Q.Bəşirov); 
qırğız:Bular kazqan çunkurlar, Özdörü tüşöör 
çunkurlar
1
;  
Türk dillərində fel sonunun saitlə və ya samitlə bit-
məsindən, təkhecalı  və ya çoxhecalı olmasından asılı 
olaraq eyni zaman formasını ifadə etdiyinə görə -ar, -ər, 
-ır,-ir,-ur,-ür,-r şəkilçilərindən yalnız müvafiq olanı fel 
                                                 
1
 (www.geocities.com/ makaldar/palapage. htm) 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
114
 
 
 
 
sonuna artırılır. Bu xüsusiyyət qeyri-qəti gələcək zaman 
formasının müşahidə olunduğu  əksər türk dillərinə  şa-
mil olunur: 
a)Əgər fel saitlə bitərsə, bu zaman felin sonuna -r 
şəkilçisi əlavə olunur; məs.:türk,qaqauz:başla-r-ız, bek-
le-r, tanı-r-sın; karaim:  tele-r, kara-r; başqırd:  ukı-r; 
qumuq: qara-r-man, kazan-tatar: eşlə-r, ukı-r və s. 
Haqqında danışdığımız bu xüsusiyyət müasir Azər-
baycan dilinə aid edilmir.Çünki digər türk dillərində ey-
ni zaman formasını formalaşdıran  -ar, -ər, -ır, -ir, -ur,   
-ür,-r morfoloji əlamətləri Azərbaycan dilində iki müx-
təlif zaman formasını əmələ gətirir.  
Ona görə  də Azərbaycan dilində qeyri-qəti gələcək 
zamanı ifadə edən -ar, -ər şəkilçisi felin sonunun saitlə 
və ya samitlə bitməsindən, təkhecalı  və ya çoxhecalı 
olmasından asılı olmayaraq bütün fellərə artırılır.Yalnız 
fel saitlə bitərsə, bitişdirici  y  samitindən istifadə olu-
nur.Məs.:-Sən get evə, mən qayıdım. Onu tək qoya bil-
mərəm.  İlanlar bilsələr ki, heç kəs yoxdur, gəlib göz-
lərini yeyərlər (İ.Şıxlı,Qızıl ilanlar).  
Lakin qeyd etməliyik ki,bu xüsusiyyət Azərbaycan 
ədəbi dilində bəzi fellərdə özünü göstərir. Əgər fel saitlə 
bitərsə, bu zaman ya qeyri-qəti gələcək zamanın  şəkil-
çisindən əvvəl y samiti artırılır, ya da qeyri-qəti gələcək 
zamanın şəkilçisində olan sait düşür: 
Mən aşıq yara bağlar,  
Yar meylin yara bağlar 
Yaralı yar bağlasın,  
Yar yaxşı yara bağlar  (Sarı Aşıq) 

---