Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
22
 
 
 
 
dəyişməz qalsa da, onların morfoloji əlamətləri digər 
dialekt və  şivələrdə olduğu kimi, burada da öz rənga-
rəngliyi ilə seçilir. 
 
§3. Felin zamanları türkoloji tədqiqatlarda 
Türk dillərində fel zamanlarının tarixi baxımdan 
tədqiqi də dilçilərin diqqət mərkəzindən kənarda qalma-
mış və bununla bağlı bir sıra məqalələr, dissertasiyalar 
yazılmışdır. Bununla yanaşı dilin tarixi qrammatikasına 
həsr olunmuş bir sıra  əsərlərdə, daha sonra abidələrin 
tədqiqinə həsr olunmuş əsərlərdə də felin zamanları öz 
əksini tapmışdır. 
Türk dillərində felin zamanlar sistemi ilə bağlı, on-
ların sayının müəyyənləşməsi ilə əlaqədar olaraq türko-
loji  ədəbiyyatda da fikir müxtəlifliyi və mübahisəli 
məqamlar, haçalanmalar və ziddiyyətlər mövcuddur. 
Türkologiyada zaman formalarının bölgüsü bir neçə 
prinsip üzrə aparılır.  
Bu prinsirlərdən biri ondan ibarətdir ki, dilçilər fel 
zamanlarını keçmiş, indiki, gələcək zaman formalarına 
ayırmaqla və  hər bir zaman formasının morfoloji əla-
mətlərini göstərməklə tədqiq etmişlər. İkinci fikir ondan 
ibarətdir ki, zaman formaları sadə və mürəkkəb olmaqla 
iki hisəyə ayrılır. Sadə zaman formalarına qəti keçmiş 
zaman, nəqli keçmiş zaman, indiki zaman, qəti gələcək 
zaman, qeyri-qəti gələcək zaman; mürəkkəb zaman for-
malarına isə  idi, imiş hissəcikli formalar daxil edilir. 
Üçüncü qrup dilçilər isə  idi, imiş hissəcikli mürəkkəb 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
23
 
 
 
 
zaman formalarını keçmiş zaman forması kimi göstərir 
və keçmiş zamanın sayını lüzumsuz şəkildə artırırlar.  
A.N.Kononov 1961-ci ildə  nəşr olunan “Müasir 
özbək  ədəbi dilinin qrammatikası”  əsərində felin za-
manlarını sadə və mürəkkəb olmaqla 2 yerə ayırmışdır. 
Müəllif  indiki-gələcək zaman, indiki konkret zaman, 
indiki davamedici zaman, qəti keçmiş zaman, perfektli 
keçmiş zaman, subyektiv keçmiş zaman, ehtimal bildirən 
gələcək zaman, qəti gələcək zaman, tarixi qəti gələcək 
zaman olmaqla felin 9 sadə zaman formasını göstərmiş,  
keçmiş zamanın mürəkkəb formalarını  uzaq keçmiş 
zaman, qeyri-müəyyən imperfekt, müəyyən imperfekt, 
davamlı keçmiş zaman formalarına ayırmışdır
1
. 
“Tuva dilinin qrammatikası” kitabında felin za-
manları  felin xəbər  şəkli adı altında təqdim edilmiş  və 
xəbər  şəklinin  keçmiş, indiki  və  gələcək zaman kimi 3 
zaman formasından ibarət olduğu göstərilmişdir. Əsərdə 
felin keçmiş zaman forması 5 yerə ayrılır:  
1.
 
qəti keçmiş zaman;  
2.
 
-kan şəkilçili qeyri-müəyyən keçmiş zaman;  
3.
 
-p-tır şəkilçili nəqli keçmiş zaman;  
4.
 
-çık şəkilçili ritorik keçmiş zaman;  
5.
 
-pışaan şəkilçili indiki keçmiş zaman. 
Tuva dilində indiki zaman 2 formaya malikdir: 
1.
 
konkret indiki zaman;  
2.
 
uzaq indiki zaman.  
                                                 
1
Кононов  А.Н.  Грамматика  современного  узбекского  литературного 
языка. М.-Л., Изд. АН. СССР, 1960, с. 208-232.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
24
 
 
 
 
Əsərdə gələcək zamanın da 2 forması göstərilir: 
         1. indiki-gələcək zaman;  
         2. gözlənilən gələcək zaman
1
. 
L.A.Pokrovskaya felin zamanlarını felin şəkil kate-
qoriyası daxilində təqdim edir.  
O,əksər türk dillərində olduğu kimi, qaqauz dilində 
də felin zamanlarını sadə və mürəkkəb formalara ayırır 
və sadə formalarından bəhs edir:indiki zaman, qeyri-
müəyyən gələcək zaman, müəyyən gələcək zaman, mə-
lum keçmiş zaman, qeyri-məlum keçmiş zaman. Zama-
nın mürəkkəb formalarına isə aşağıdakı zaman formala-
rını daxil edir:qeyri-müəyyən keçmiş zaman, keçmiş-gə-
ləcək zaman, məlum uzaq keçmiş zaman, qeyri-məlum 
uzaq keçmiş zaman
2
. Bununla da, müəllif qaqauz dilin-
də xəbər şəklinin beş sadə formasının və dörd mürəkkəb 
formasının olduğunu qeyd edir. 
“Qaqauz dialektlərində indiki zamanın iki əsas for-
ması ayrılır:1)-er//-eer şəkilçili forma mərkəzi dialektdə 
-ıer/-ıeer diftonqu ilə, yaxud yarımuzun -ee·r/-e kimi tə-
ləffüz olunur(məsələn, alıer>alee ·r “alır”, gidier>gide 
                                                 
1
 Исхаков Ф.Г., Пальмбах А.А. Грамматика тувинского языка. Фоне-
тика и морфология. Москва, ИВЛ, 1961,  
с. 365-391.  
2
 Покровская  Л.А.  Грамматика  гагаузского  языка.  Фонетика  и  мор-
фология. Москва, «Наука», 1964,  
с. 179-203.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
25
 
 
 
 
·r “gedir”); 2)Cənub dialektində  -ıy//-iy  şəkilçili forma 
işlənir (məsələn, alıy “alır”, gidiy “gedir”)”
1
. 
Kazan-tatar dilində felin xəbər şəkli iki hissəyə ay-
rılır:sadə zaman formaları (qadi zaman formaları) və 
mürəkkəb zaman formaları (katlaulı zaman formaları).  
Sadə zaman formalarına 5 zaman forması daxil edi-
lir:  
indiki zaman(xəzerge zaman),  
müəyyən keçmiş (bilgele ütkən zaman),  
qeyri-müəyyən keçmiş (bilgesez ütkən  zaman),  
müəyyyən gələcək (bilgele kiləçək zaman), 
qeyri-müəyyən gələcək (bilgesez kiləçək zaman).  
Mürəkkəb zaman formaları dedikdə isə  əsasən, 
aşağıdakılar nəzərdə tutulur:  
1.
 
-a(ıy) ide analitik formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
2.
 
-a(ıy) torqan ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
3.
 
-qan ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
4.
 
-qan bar (-qan yuk) formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
5.
 
-qan bulqan formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
6.
 
-açak ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
7.
 
-ır ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman
2
. 
E.İ.Korkina felin zamanlarını felin şəkilləri daxi-
lində təqdim edir. Müəllif yakut dilində felin zamanla-
rının sayını ona çatdırır və zamanlara bu formaları aid 
edir: indiki-gələcək zaman, gələcək zaman, yaxın keçmiş 
                                                 
1
 Покровская  А.А.  Эволюция  формы  настоящего  времени  глагола  в 
диалектах  гагаузского  языка. // Вопросы  диалектологии  тюркских 
языков. Уфа, 1985, БФАН СССР, с.72. 
2
 Татарско русский словарь. М., Советская энциклопедия, 1966,  
с. 841-846.  

---