Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
96 yazılı nitq materialları əsasında hazırlanmış lüğətə 0,5 milyona yaxın sözişlətməni ehtiva edən mətn cəlb olunmuş, 30 minə yaxın söz-forma statistik təhlildən keçirilmişdir. Hazırda lüğətin ən müasir leksikoqrafik tələblərə cavab verəcək şəkildə tərtibi başa çatdırılmaqdadır.
Heydər Əliyev dilinin leksikoqrafik təsvirinin ikinci istiqaməti bu materiallar əsasında tam izahlı lüğətin işlənilməsidir.Məlum olduğu kimi, izahlı lüğətlər leksikoqrafik nəşrlərin əsas növüdür. Bu lüğətlərdə aid dilin müəyyən dövrdəki inkişafının bütövlükdə leksik tərkibi öz əksini tapır. Başlıca vəzifəsi sözlərin mənalarını və ya məna çalarlarını izah etmək olan bu lüğətlərdəki informasiyalar onların təyinatından asılı olaraq xeyli geniş ola bilər. Aid dilin izahlı lüğətindən fərqli olaraq müəllif dilinin izahlı lüğəti konkret tarixi şəraitdə yaşayıb yaratmış görkəmli şəxsiyyətin nitq təfəkkürünün ümumi və fərqli xüsusiyyətlərini nümayiş etdirir. Belə lüğət bir tərəfdən milli dilin konkret tarixini fiksə edib gələcək nəsillərə çatdırırsa, digər tərəfdən müəllifin fərdi dil xüsusiyyətlərini, onun dünyagörüşü, psixologiyası, ətraf aləmə, gedən tarixi proseslərə, ünsiyyətdə olduğu insanlara, bütövlükdə cəmiyyətə olan münasibətini izah olunan linqvistik vahidlər vasitəsilə diferrensiallaşdırır.Müəllif leksikoqrafiyası nəzəriyyə və təcrübəsində mütəxəssislərə ünvanlanmış elmi-təsviri, geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuş elmi-populyar, təhsil alan gənclər üçün nəşr olunan bir sıra tədris lüğətlərinin mövcudluğu, onların məqsəd və vəzifələri, tərtib prinsipləri və s. ilə tanışlıq, Aparılan təhlillər və müşahidələr, ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycan tarixinin son 50 ilindəki çoxcəhətli və cahanşümul ictimai-siyasi (və natiqlik!) fəaliyyətinin öyrənilməsi aşağıdakı janrlarda da lüğətlərin hazırlanmasını şərtləndirir: 1) Heydər Əliyev akademik ensiklopediyası; 2) Uşaqlar üçün Heydər Əliyev ensiklopediyası; 3) Heydər Əliyevin aforizmləri lüğəti; 4) Heydər Əliyevin dilinin semonimik (antonimlər, sinonimlər və d.) lüğətləri; 5) Heydər Əliyev dilinin ekspressiv və obrazlı sözlər lüğəti və s. Heydər Əliyev dilinin (nitqinin) materialları əsasında hazırlanacaq lüğətlərin Azərbaycan filologiyasında, azərbaycanşünaslığın digər qollarında tədqiqatlar aparmaq üçün əsas bazaya çevriləcəyi şübhə dogurmur. Heydər Əliyev dilinin (nitqinin) materiallarının – ümummilli liderə məxsus olan şifahi və yazılı mətnlərin bütövlükdə Azərbaycan dilinin milli korpusuna daxil edilməsi son dərəcə zəruri məsələdir. Korpus hər hansı bir dildə mövcud olan mətnlərin tədqiqat məqsədilə seçılib götürülmüş, xüsusi metodika əsasında işlənilmiş və istifadəçi (tədqiqatçı) üçün yararlı formaya salınmış elektron məcmusudur. Mütəxəssislər XXI əsr dilçilik elminin korpus linqvistikası olacagını təxmin edirlər. Heydər Əliyev dilinin materialları Azərbaycan dilinin milli korpusu üçün seçilən mətnlər sırasına ilk növbədə daxil edilməlidir.
Beləliklə, Heydər Əliyevin dilinin tədqiqinin əsas istiqamətlərindən bir neçəsi nəzərdən keçirildikdən sonra bu dilinin leksikoqrafik təsvirinin türk lüğətçiliyinin aktual problemi olduğu aydın şəkildə görülməkdədir.
ƏDƏBIYYAT 1.Денисов П.Н., Морковкин В.В. (ред.). Словарь сочетаемости слов русского языка: Около 2500 словарных статей. 2-е изд., испр. — М.: Русский язык, 1983. —688 c. 2.Qurbanlı Q. Ümumi leksikoqrafiya nəzəriyyəsində müəllif (yazıçı) leksikoqrafiyasının yeri və polu// Folologoya məsələləri.№ 6, s.11-20 3.Караулов Ю.Н. Опыт типологизации авторских словарей // Русская авторская лексикография XIX-XX вв.:Антология.-М.:Азбуковник, 2003.-512 с 4. Karpova O.M.Cловари языка писателей и цитат в английской лексикографии/О.М.Карпова, О.В.Коробейникова. – М.;МГОУ, 2007. –213 с. 5.Перцева В.Г. Словари языка политиков в контексе английской лексикографии.// Вестник ЕГУ им. Н.А.Некрасова №2, 2016. c.211-215. 6.HəsənovH.Ə. Azərbaycanlüğətçiliyininnəzəri əsasları.Bakı, 1999.- 336 s.7.Səməd Vurğunun bədii dilinin izahlı lüğəti, Bakı, Elm, 2011. – 672 səh.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
97
GURBAN GURBANLI Lexicographic description of the language (speech) of Heidar Aliyev as an actual problem of the contemporary Turkish lexicography
Summary The paper touches upon the issue ofthe place and role of the author lexicography in the modern world lexicography and substantiates the scientific-conceptualnecessity of studying the language (speech) of Heidar Aliyev, the national leader of the Azerbaijan people,a world-wide politician and a prominent statesman and the author expresses his his own thoughts about the main directions of this research. It is considered that this problem demands a complex approach andthe main direction among these is the lexicogrphic description of this great personality’s language (speech) in different genres and on the whole,this can be considered as an actual problem of the contemporary Turkish lexicography.
Key words: the language (speech) of Heidar Aliyev,lexicography,author lexicography, language personality, politician language, lexicographic description, frequency dictionary, explanatory dictionary, national corpus of langauge.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin aparıcı elmi işçisi
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ MƏSDƏR, FEİLİ AD VƏ FEİLİ İSMİN DİAXRONİK- DİALEKTOLOJİ ASPEKTLƏRİ
Azərbaycan dilində hal-hərəkət və vəziyyət anlayışını bildirən sözlərin lüğəvi ifadəsi məsdər forması ilə ifadə olunur. Azərbaycan dilində məsdər ərəb mənşəli söz olub, 1)mənşə, mənbə 2)qrammatikada feilin qeyri-müəyyən forması mənalarını ifadə edir. (9, 365). Azərbaycan ədəbi dilinin qrammatika kitablarında məsdər feili-əsli/mütləq feil (1, 260), “feili isim-məsdər”, “feili ad” (10, 205;210) “feilin şəxssiz forması”, “feilin substantiv forması”, feilin hibrid forması”, “feilin feil olduğunu yoxlamaq üçün ən mühüm vasitə” (15, 304) deyə təqdim olunur.
Yekun olaraq demək olar ki, məsdər feilin adıdır. Məhz bu səbəbdən türk dillərində məsdər qrammatik əlamətlərin zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Son illərdə bəzi qrammatika kitablarında məsdər və feili isim ayrı-ayrılıqda tədqiq edilsə də, (15,304-307) bəzilərində məsdərin və ad- əşyanın yalnız situativ vəziyyətdən asılılığı ilə fərqlənməsindən bəhs edilir.(7, 138). Beləliklə, müasir Azərbaycan dilində məsdər, feili ad və feili isim məsələsi aşağıdakı morfemlərlə təzahür edir:-0 forma – feilin kökü, əsası; -maq, –mək ;-ma, -mə ;-ma (-ca), –mə(-cə);- maq+lıq , -mək+lik; -lıq, -lik, -luq,- lük;-ış, -iş, - uş, -üş;-dı, –di, –du, –dü və s. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində məsdər iki və bir variantlı şəkilçilərlə təzahür edir. Məsdərin ikivariantlı şəkilçilərinə Qazax, Qarabağ, Gəncə, Naxçıvan, İrəvan, Şamaxı, Bakı dialektləri və Ağdam, Mərəzə, İsmayıllı rayonu, Muğan şivələrində - max –məx (-məy/-məg/-meg) şəklində rast gəlinir (2,274). Birvariantlı məsdər şəkilçisi –max;-mağ; -meg şəklində Bakı, Quba, Şəki, Ordubad, Təbriz dialektləri və Zaqatala-Qax şivələrində müşahidə olunur (2, 274). Azərbaycan dilinin təcrid olunmuş Dərbənd dialektində məsdərin birvariantlı –mağ və - meg/-məg (3,119-120); Təbriz dialektində birvariantlı –max, -mağ(-maxlıx; -mağlığ) (18,135); İraq- Türkmən ləhcəsində ikivariantlı –mağ –max, -məg/-məx (11, 224); Dmanisi şivəsində ikivariantlı – max –məx formaları qeydə alınmışdır (6,145).
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|