Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

92

Başharfleştirme/Kısaltma. Ş.Akalın yazır ki,  Türkiyə türkcəsinin qrammatika kitablarındavə 

qaynaqlardabaşharfleştirme/kısaltma (initialism/acronym) yoluyla söz yaradıcılığı dedikdə 

 

göstərilən  nümunələr əsasən bunlardır: TDK, ODTÜ, TÜBİTAK, GAP kimi təşkilat, idarə adları  

olur. Lakin qurum, təşkilat, şirkət adlarının qısaldılması yalnız xüsusi adların ixtisarıdır. Söz 

yaradıcılığında idarə, təşkilat,  şirkət adları qısaldılması yerinə sözlərin baş hərflərindən istifadə 

edilərək edilən qısaltmalar yeni söz yaradılmasına xidmət edir (13, s.47) və son illərdə meydana 

çıxan  AVM (alışveriş merkezi), STK (sivil toplum kuruluşu), FM (kütləvi danışıqda efem), MR 

(kütləvi danışıqda emar) və başqa nümunələr verilməlidir. Bu abreviaturalar, bir söz  kimi istifadə 

olunmaqda və sayları hər  gün artmaqdadır. Ş. Akalın abreviaturanın bir növü kimi “Kırpma”nı 

göstərir. “Kırpma” ya Ş. Akalın belə tərif verdi. “ Mənasında dəyişiklik olmadan bir sözün 

müəyyən bir parçasının atılması yoluyla yaranan ixtisar növü” . Kırpma (clipping) yoluyla Türkiyə 

türkcəsində milim[etre], santim[etre], tel[graf], foto[ğraf] və s. az  sayda nümunə daxil olmuşdur. 

Ş. Akalın ixtisarın 3- cü növü kimi “Karma”nı göstərir. İki ayrı hissənin birləşdirilərək bir hissə 

yaradacaq şəkildə edilən abreviatura növü karmadır (blending) sunta, arge kimi az saydakı 

nümunələr Türkiyə türkcəsinin lüğət tərkibində karma yoluyla yaradılmış sözlər vardır (1, s.27). 

2015-ci ildə Ankarada çap olunan “Yeni türk dili” kitabında da abreviasiya hadisəsi 

“kısaltma” adı ilə sözyaratma üsulu kimi verilmişdir. Kitabın müəllifləri Türkiyə türkcəsində 11 

sözyaratma üsulu göstərmişlər ki, bunlardan biri də “kısaltma” dır. Abreviaturaya belə tərif verilir: 

“Birden fazla kelimeden oluşarak bir anlam alanını karşılayan kelimelerin baş herflerinin bir araya 

getirilmesiyle oluturulan kısaltmalar başlı başına kelime gibi kullanabilmektedir”(14,s. 429). 

Türkiyə türkcəsində elə ixtisarlar var ki, onlar artıq tam yeni söz kimi formalaşıblar. Bu tip 

ixtisarlar özü də iki yerə bölünür: 

1.İngilis sözlərinin baş hərflərinin qısaldılması ilə yaranan yeni sözlər. Məsələn, ERASMUS- 

European Region Action Scheme for the Mobility of University Students (Üniversite Öğrencilerinin 

Hareketliliği İçin Avrupa Bölgesi Eylem Tasarısı);ALES-Akademik Personel ve Lisansüstü Eğitimi 

Giriş Sınavı; BBC- British Broadcasting Corporation (İngiliz Radyo Televizyon Kurumu);FİFA-

Fédération Internationale de Football  Association (Uluslararası Futbol Federasyonu); UEFA- 

Union of European Football Associations (Avrupa Futbol Federasyonları Birliği); TOEFL - Test of 

English As a Foreign Language (Yabancı Dil Olarak İngilizce Testi); Interpol -International 

Criminal Police Organization (Uluslararası Polis Örgütü); CAO-Civil Aviation Organisation 

(Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü); 

2.Türk sözlərinin baş hərflərinin qısaldılması ilə yaranan yeni sözlər. Məsələn, İETT-İstanbul 

Elektrik, Tünel, Tramvay İşletmesi; GAP- Güneydoğu Anadolu Projesi; YÖS-yabançı uyruku 

öğrenci sınavı; 

TÖMER

-Türkçe Öğretim Merkezi; ABD- Amerika Birleşik Devletleri; AKM- 

Atatürk Kültür Merkezi; CHP-Cumhuriyet Halk Partisi;GUAM -Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan, 

Moldova ülkelerine verilen ad; ODTÜ -Orta Doğu Teknik Üniversitesi;TRT- Türkiye Radyo 

Televizyon Kurumu;BOTAŞ- Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi; 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz ixtisarları dedikdə artıq baş hərflərin arxasında gizlənən sözlər deyil, 

yeni yaranan abreviaturanın daşıdığı məna önə keçir. Məsələn, bu gün Türkiyə türkcəsindən 

Azərbaycan dilinə keçmiş YÖS-sözü abituriyentlər, təhsil işçiləri arasında geniş işlənməkdədir. 

Lakin bəlkə də çox az adam bu sözün mənasını anlayır. Bu söz dedikdə yalnız bir imtahan növü 

düşünülür.  

Tatar dilində ixtisarların böyük qismi rus dilindən alınmışdır. Lakin bununla belə F. Qəniyev 

bildirir ki, tatar dilinin öz sözləri hesabına da yaranmış ixtisarlar mövcuddur. Məsələn, 

AKŞ(Amerika Kuşma Ştatları), BMO( Berleşken Milletler Oyışması), KDU( Kazan Devlet 

Universiteti), KDPU( Kazan Devlet Pedagogiya Universiteti) və s. (9. s.51). 

F.Qəniyev tatar dilində ixtisarların aşağıdakı növlərini göstərir: 

1. Baş hərflərə görə qısaltma. Bunun da tatar dilində 3 növü mövcuddur. a)Sözlərin ilk 

hərflərindən ibarət ixtisarlar: FRG-Federativnaya Respublika Germaniya; GDR -Germanskaya 

Demokratiçeskaya Respublika; b)Sözlərin ilk səslərini əlavə etmək yoluyla yaranan ixtisarlar 

KDPU-Kazan Devlet Pedagogiya Univerisiteti; c) Sözlərin ilk səslərinin və ilk hərf adlarının əlavə 

---

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

93

etmək yoluyla yaranan ixtisarlar: BASSR-Başkort Avtonomiyalı Sovyet Sotsyalistik Respublikkahı 

və s. 

2.Hissələri bitişdirilərək yaranan abreviaturalar. Bunlar da iki yerə ayrılır: a)Sozlərin ilk 

hissələrinin birləşməsi ilə yarananlar; Məsələn, raymag(rayon mağazası). Bu cür ixtisarlar tatar 

dilində azdır. b)Mürəkkəb adın ilk sözünün başlanğıc hissəsinin və ikinci sözün əlavə olunması ilə 

yaranan ixtisar sözlər. Məsələn, dramtügerek(amatör tiyatro topluluğu), profhereket(ustalıqla edilən 

iş, hərəkət)və s. Bu cür ixtisarlar Türkiyə türkcəsində də çoxdur(9. s.52).Tatar dilində 

abreviaturaları yaratmaq üçün hər hansı bir meyar yoxdur. 

Müasir qazax dilindəki abreviaturalar haqqında tədqiqat aparmış D. Tursınbaeva da 

abreviaturaları sözyaratmanın bir növü kimi təqdim edir. Məsələn, ҚҚХҚИ-Қазақ құқықтану 

жəне халықаралық қатынастар институты, МББҚБА-Мемелекеттік жəне білім беру 

қызметкерлерінің білік, ҚҰБ -Қазақстан Ұлттық Банкі, ЕКПА -Еуропа Кеңесі Парламенттік 

Ассамблеясы, ҚазТАГ -Қазақ телеграф агенттігі və s. ( 15,s.214). 

Araşdırmamızdan belə nəticəyə gəldik ki, abreviasiya hadisəsi müasir Azərbaycan dilində və 

Türkiyə türkcəsində türk dillərində sözyaratma üsullarından biri kimi təzahür edir. Abreviasiya 

hadisəsi türk dillərində sözyaratma üsullarından biri kimi göstərilir və abreviaturalar müstəqil bir 

leksik vahid kimi dilin aktiv fondunda iştirak edirlər.  

 

Mahmudova Gatiba Chingiz kizi 

 

Abbreviation as the method of word formation in the Azerbaijan and Turkish 

languages 

 

Summary 

 

Abbreviation as the method of word formation is considered in the article. Today we can not 

imagine any language without an abbreviation.The formation оf the abbreviation in any language is 

characterized with special characterization and  the grammatical structure, but there are general 

principles of the abbreviation in all Turkic languages. The investigation of these general principles 

and the functions of word formation in abbreviation are considered. Various  scientific articles and 

internet sources are used in the writing of this article.   

 

Key words: abbreviation, word creativity, method, Turkish languages 

 

 

Qurban Qurbanlı, f.ü.f.d., dos. 

Naxçıvan Dövlət Universiteti 

 

HEYDƏR ƏLİYEV DİLINİN (NİTQİNİN) LEKSİKOQRAFİK TƏSVİRİ                                    

TÜRK LÜĞƏTÇİLİYİNİN AKTUAL PROBLEMİ KİMİ 

 

Böyük fransız mütəffəkiri Volterin (1694-1778) təbirincə, lüğət əlifba sırası ilə təqdim 

olunan kainatdır. Bu “kainatla” - lüğətlərin tərtibi təcrübəsi və nəzəriyyəsi ilə məşğul olan dilçilik 

bölməsini leksikoqrafiya (lüğətçilik) adlandırırlar. Nəzərə alaq ki, müasir leksikoqrafiya təkcə 

lüğətlərin təribi ilə məşğul olmur, o həm də bu “ elm-sənət-peşə”nin nəzəri əsaslarını işləyib 

hazırlayır. Rusiyalı mütəxəssislər P.Denisov və V.Morkovkinə [1,5] görə, “leksikoqrafiya” 

anlayışının tərkib hissələri aşağıdakılardır: leksikoqrafiya nəzəriyyəsi, leksikoqrafiya tarixi və 

praktik leksikoqrafiya. Hazırda ümumi leksikoqrafiyada tədris, dialekt, elmi-texniki və digər 

istiqamətlərlə yanaşı müəllif leksikoqrafiyası da öz predmeti, məqsədləri, funksiyaları və adresatı 

olan müstəqil bir sahədir. Bu elm sahəsinin əsas predmeti ayrı-ayrı müəlliflərin, əsasən yazıçıların, 

habelə məhşur elm, sənət, siyasətçi və digər peşə sahələri nümayəndələrinin dilinin lüğətidir. Bu 

lüğətlərin yaradılması (praktik və həm də nəzəri cəhətdən) müəllif leksikoqrafiyasının əsas 

---