Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

108

Mürəkkəb sintaktik bütövün komponentləri arasinda koqeziya kataforik əlaqə ilə, yəni əvvəlki 

cümlədə verilmiş əvəzliyin sonrakı cümlədə hər hansı bir leksik vahidlə ifadə olunması ilə təzahür 

edir. Məsələn:  

Türkiyə türkcəsində: “Olay şu, çok azımız kendimiz ve kaderimize yön vermekteki rolümüzü 

gerçekten biliyoruz. İnsanın hayatındkı en önemli an, kaderin merhametine bağlı olmadığını, 

düşüncelerinin, hayatınözünün sürükli onun içineakıtıldığı bir kalıp olduğunu anladığı andır. 

Greçek  şu, inandığımız, kabullendiğimz ve güvenle bellediğimiz her şeye sahip oluruz...” (Bülent 

Akyürek “İçinizdeki öküze oha deyin”). Birinci və axırıncı cümlələrdəki “şu” əvəzliyinin mənası 

sonrakı cümlələrdə açılır, hətta bu parçada komponentlər arasında koqeziya kataforik əlaqə və tam 

təkrarla, yəni “şu” işarə əvəzliyinin mürəkkəb sintaktik bütövün komponentləri arasında heç bir 

şəkilçi qəbul etmədən təkrarlanaraq əlaqə yaratması  ilə reallaşır və “şu” işarə əvəzliyi 

deaktualizator rolunda işlənərək burada kontekst yaranmasına xidmət edir və bütöv mətni əvəz 

edərək mətn yaratma potensialını göz önünə qoyur. 

Azərbaycan türk dilində: “Bircə  onu bilirəm ki, bu maşının içərisində indiyə kimi belə 

dünya gözəli oturmayıb” (Anar, Seçilmiş əsərləri 2). Bu nümunədə  tamamlıq budaq cümləli tabeli 

mürəkkəb cümlənin baş cümləsində budaq cümlənin qəlibi kimi işlənən, təsirlik halda olan işarə 

əvəzliyi aktuallaşaraq kataforik əlaqə əsasında bütöv tamamlıq budaq cümləsini əvəz edərək 

komponentlər arasında bağlılıq yarada bilir. 

 

Tam leksik təkrarlar sintaktik bütövün əvvəlki cümləsindəki leksik vahidin sonrakı 

cümlələrdə dəyişmədən, tam formada təkrarlanmasıdır. Məsələn, Türkiyə türkcəsində: Nazim 

Hikmətin “Kadın” şeirindən götürdüyümüz nümunəyə baxaq: 

Kimi der ki kadın 

Uzun kış gecelerinde yatmak içindir. 

Kimi der ki kadın 

Yeşil bir harman yerinde 

Dokuz zilli köçek gibi oynatmak içindir. 

Kimi der ki ayalimdir, 

Boynumda taşıdığım vebalimdir. 

Kimi der ki hamur yoğuran. 

Kimi der ki çocuk doğuran. [13] 

 Bu şeir parçasında qeyri- müəyyənlik bildirən “kim” əvəzliyi “-i” şəkilçisi qəbur edərək 

dəyişmədən təkrarlanaraq sonrakı cümlələri bir- birinə bağlayır. 

Azərbaycan türk dilində Aşıq Alının “Getdi” rədifli qoşmasından gətirdiyimiz nümunədə “kim”  

əvəzliyi “-i şəkilçisi götürərək qeyri- müəyyən şəxsi ifadə edərək” (MAD, 185) tam leksik təkrar 

olaraq  sintaktik bütövün komponentlərini əlaqələndirir. 

Kimi ay qabağa cığa tel düzər,  

Kimi qaş altından gözlərin süzər.  

Kimi yeyib, içib, sallanıb gəzər,  

Kiminin axırı vay oldu getdi.  [14] 

Türkiyə türkcəsindən götürdüyümüz nümunəyə diqqət yetirək: 

“Annem 

və 

babamla 

ilişikmi nasıl düzenleyeceğimi bilemiyorum. Beni heç anlamıyorlar. Benim hoşlandığım hiçbir şeyi 

onaylamıyorlar...  Benim  duyğularım ve düşüncelerimin benim için doğru olacağını kabul 

eemiyorlar.  Beni  sevmediklerini söylemek istemiyorum. Beni  seviyorlar, fakat benim onlardan 

farklı bir insan olduğumu göremiyorlar” ( Doğan Cüceloğlu “İnsan insana”). Bu nümunədə I şəxs 

tək əvəzliyi təsirlik və yiyəlik halda aktuallaşaraq sintaktik bütövün komponetlərinin arasında 

koqeziya, bağlılıq yaradır və komponentləri bir- birinə bağlayaraq mürəkkəb sintaktik bütövün bit 

sistem halında formalaşmasına xidmət edir.  

Azərbaycan türk dilndəki nümunəyə nəzər salaq: “Nəzakət: Ərə getmək başqa, mən səni bir 

ana kimi bütün qayda- qanunu ilə köçürmək istəyirəm. Mən bunun üçün illər uzunu Fərəcdən 

gizlin, öz maaşımdan qəpik-qəpik kəsib pul yığmışam. Mən səni ləyaqətlə ərə 

verəcəyəm”.(Əfəndiyev İ. “Boy çiçəyi”.) İlyas Əfəndiyevin “Sən həmişə mənimləsən”, yaxud “Boy 

çiçəyi” pyesindən götürdüyümüz bu iqtibasda “mən” I şəxs tək əvəzliyi nitq aktı iştirakçısının 

---

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

109

intensiyasından asılı olaraq onun daxili hisslərini, emosiyalarını bildirmək üçün danışanın özü 

tərəfindən xüsusi intonasiya ilə tələffüz olunaraq mürəkkəb sintaktik bütövün tərkibində aktual üzvə 

çevrilir və mətni təşkil edən cümlələrin- komponentlərin əvvəlində tam halda təkrarlanır, kom-

ponentlərin bir-biri ilə əlaqələnməsinə və sintaktik bütövün tam bir sistemə çevrilməsinə səbəb olur. 

 

Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz nümunələr əsasında Türk dillərindən Türkiyə türkcəsində 

və Azərbaycan türk dilində əvəzlikli təkrarların mürəkkəb sintaktik bütövün komponentlərinin 

bağlanmasında, mürəkkəb sintaktik bütövün formalaşmasında anaforik və kataforik əlaqə vasitələri 

kimi təzahürünün yaranmasındakı rolunu hər iki dildən götürdüyümüz nümunələr əsasında izlədik 

və hər iki dildə əvəzliklərin aktuallaşaraq mətndəki mənanı daha qabardıb oxucuya, dinləyiciyə 

çatdırmağa xidmət etdiyinin şahidi olduq. 

 

ƏDƏBIYYAT 

 

1.

   Abdullayev Ə. Aktual üzvlənmə və mətn. Bakı-“Xəzər Universiteti Nəşriyyatı”-1998. 

2.

   Abdullayev K.M., Məmmədov A.Y., Musayev M.M., Üstünov K., Novruzova N.S., 

Hüseynov Ş.Q., Rzayeva G.N., Hacıyeva K.B., Ziyadova L.V., Fətəliyeva S.Q., Nağıyeva G.Q., 

Məhərrəmova G.A., Zeynalova Ş.T., Səlimova F.Q., Məhərrəmova V.H. “Azərbaycan dilində 

mürəkkəb sintaktik bütövlər”. Bakı-“Mütərcim”-2012. 

3.

   Abdullayev K.M. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. Bakı-“Maarif”-1999. 

4.

   Allahverdiyeva F. Bədii mətnin formalaşmasında sintaktik əlaqə vasitələri. Bakı- “Elm və 

təhsil”-2011. 

5.

   Hacıyeva K. B. “Leksik təkrarlar mürəkkəb sintaktik bütövü yaradan factor kimi”. 

Avtoreferat. Bakı-2010. 

6.

   Kazımov Q.Ş. “Müasir Azərbaycan dili”. Bakı-“Elm və təhsil”-2010. 

7.

   Müasir Azərbaycan dili. II hissə, Morfologiya. Bakı- “Elm” nəşriyyatı- 1980. 

 

Mənbələr: 

 

8.

  Anar, Seçilmiş əsərləri 1, Bakı- “Azərbaycan dövlət nəşriyyatı”- 1988. 

9.

  Anar, Seçilmiş əsərləri 2, Bakı- “Azərbaycan dövlət nəşriyyatı”- 1988. 

10.

  Bülent Akyürek “İçinizdeki öküze oha deyin”. Ankara-C 4 Kitab- 2011. 

11.

  Doğan Cüceloğlu “İnsan insana”. İstanbul- Remzi kitabevi-2001. 

12.

  Əfəndiyev İ. “Üçatılan”. Bakı-“Gənclik”- 1982. 

13.

  Nazim Hikmet. http://www.turkstudent.net/content/article/1428/kadin.html. 

14.

   Aşıq Alı. Seçilmiş əsərləri. http://anl.az/el/a/aa_e.pdf 

 

Asadova M. N. 

 

The Text Formation Function of the Pronouns in the Turkic Languages 

(The Cognitive and Linguopragmatic Approach to the Problem ) 

 

Summary 

 

This article deals withthe text formation function of the pronouns in the Turkic languages 

from the aspect of the cognitive and linguopragmatic approach to the problem. The author also 

studies the role of the pronouns as a means of connection between the components of the complex   

syntactic whole in the Turkic languages. On the basis of the examples taken from the Turkish and 

Azerbaijani languages  the author analyses anaphoric and cataphoric relations between the 

components of the complex   syntactic whole. The pronouns play a special role in order to connect 

the parts of the complex   syntactic whole. 

 

Key words: complex syntactic whole, repetition, pronoun, cohesion, anaphora. 

---