Microsoft Word итисодий статистика-лотин doc
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mavzu IX. MAKROIQTISODIY FAOLIYAT NATIJALARI KO‘RSATKICHLARI Reja
- 1. Milliy hisoblar tizimi mohiyati.
|
64 Mavzu IX. MAKROIQTISODIY FAOLIYAT NATIJALARI KO‘RSATKICHLARI Reja: 1. Milliy hisoblar tizimi mohiyati. 2. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi. 3. Yalpi ichki mahsulotni hisoblash usullari 1. Milliy hisoblar tizimi mohiyati. O‘zbekiston mustaqillikga erishgach, chet mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalar tez suratlar bilan rivojlandi. Xalqaro aloqalar makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning taqqoslanish zaruriyatini tug‘dirdi. Sobiq SSSR davrida xalq xo‘jaligining asosiy ko‘rsatkichlari xalq xo‘jaligi balanslarida (XXB) ifodalanar edi. Ma’muriy buyruqbozlik tizimida XXB lari faqat moddiy ishlab chiqarish soha tarmoqlarida yaratilgan mahsulotlarni o‘z ichiga olar edi. Xalq xo‘jaligi tarmoqlarining asosini davlat korxonalari tashkil etgan, nima ishlab chiqarish va kimga sotish oldindan reja – buyruq bilan kafolatlangan iqtisodiyotda XXBlar xizmat qildi. Lekin bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida turli mulkga asoslangan iqtisodiyotning shakllanishi hamda xalqaro aloqalarni rivojlantirish lozimligi hisob va statistika ishlarini xalqaro amaliyotda qo‘llanilayotgan hisoblar tizimiga o‘tish zaruriyatini taqazo etdi. O‘zbekistonda 1994 yilda xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga o‘tishning Davlat dasturi ishlab chiqildi. Bu dasturning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi. • Davlat statistika va hisobning uslubiy asoslarini qayta kurib chiqish, ularni xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga moslashtirish; • Xalq xo‘jaligi balanslari bilan milliy hisoblar tizimi ko‘rsatkichlarini taqqoslash darajasiga keltirib, O‘zbekiston Respublikasining milliy hisoblar tizimini yaratish; • Milliy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni xalqaro amaliyotda qo‘llanilayotgan me’yorlarga muvofiqlashtirish, milliy iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlari bo‘yicha MHT schyotlarini ishlab chiqish; • Boshlang‘ich hisob shakllarini, buxgalteriya, moliyaviy va bank tizimi hisoblarini xalqaro talablarga moslashtirish; • Aholi va mehnat, narx va tashqi savdo statistikasini xalqaro qoidalarga moslashtirish; • Xalqaro andozalarga mos keladigan yagona tasniflashlar va kodlashtirish tizimini yaratish; • Mulkning barcha shakllaridagi korxona va tashkilotlar yagona davlat registrini tashkil etish; • Xalqaro statistika organlariga beriladigan ma’lumotlar tarkibi, davri va berilish tartibini aniqlash va shu kabi ishlardan iborat. 65 Davlat Dasturi asosida xalq xo‘jaligi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari xalqaro andozalarga mos keladigan milliy hisoblar tizimiga (MHT) asta – sekinlik bilan o‘tkazila boshladi. Milliy hisoblar tizimi (MHT) bozor iqtisodiyoti sharoitida makrodarajadagi ko‘rsatkichlar tizimi bo‘lib, mamlakat iqtisodiyotini muvofiqlashtirishda hamda xalq xo‘jaligi tarmoqlarini rivojlantirishda foydalaniladi. «Milliy hisoblar» atamasini dastlab Gollandiyalik statistik olim Edvard Van Kliff 1941 yilda ilmiy maqolada qo‘llagan. Uning paydo bo‘lishiga bozor iqtisodiyoti qonuniyatlarini o‘rganish, davlat boshqaruvi uchun zarur bo‘ladigan ma’lumotlarni to‘plash ehtiyoji sabab bo‘ldi.50 yillarda BMTning statistika byurosi topshirig‘iga asosan bir guruh ekspert – statistiklar milliy hisoblar tizimini qo‘llash bo‘yicha uslubiyot tayyorladilar. Natijada Angliya va AQSH hamda bir qancha Yevropa mamlakatlari MHTni qo‘llay boshladilar. BMTning statistika byurosi milliy hisoblar tizimini nazariy va uslubiy jihatdan takomillashtirdilar va nihoyat 1968 yilda MHTning standartlari qabul qilindi. 1993 yil fevral oyida Nyu – Yorkdagi statistika komissiyasining navabatdagi sessiyasida MHTning yangi standarti qabul qilindi. Ushbu standart asosida «O‘zbekiston Respublikasi hisob va statistikasini xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistikaga o‘tkazish» to‘g‘risidagi Davlat dasturi ishlab chiqarildi va asta-sekinlik bilan dastur vazifalari amalga oshirilmoqda. MHT yangi standartida iqtisodiyot sektorlari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: • nomoliyaviy korparatsiyalar sektori (tovar ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi); • moliyaviy muassasalar sektori; • davlat muassasalari sektori; • uy xo‘jaligi sektori; • uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat (ijtimoiy) muassasalar sektori; • Tashqi iqtisodiy aloqalar sektori. Nomoliyaviy korxonalar guruhi turli mulkga (davlat, jamoa, aksioner, xususiy va shu kabi) asoslangan korxonalarni o‘z ichiga oladi. Ular mahsulot ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi turli korxonalardir. Moliyaviy tashkilotlar guruhiga markaziy va boshqa tijorat banklari, kredit hamda sug‘urta muassasalari kiradi. «Uy xo‘jaligi» guruhi mustaqil yuridik maqomga ega bo‘lmagan ishlab chiqaruvchilarni ya’ni ishchi va xizmatchilarning shaxsiy yordamchi xo‘jaliklari, turli xunarmand – kosiblarni o‘z ichiga oladi. Uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat (ijtimoiy) tashkilotlar guruhiga fan, sog‘liqni saqlash, madaniyat, san’at, dam olish uylari sanatoriylar hamda jamoa tashkilotlari kiradi. MHT ikki tomondan iborat balans ko‘rinishdagi jadvallardan tuzilgan. Bir tomonda iqtisodiy ko‘rsatkichlarning kirimi ko‘rsatilsa, ikkinchi tomonida ularning iste’moli, ishlatilishi ko‘rsatiladi. Tomonlar jami summalari teng bo‘lib, balans ko‘rinishini oladi. 66 Milliy hisoblar – bu xalq xo‘jaligi bo‘yicha milliy daromad va pirovard mahsulotlarni yaratish, taqsimlash, ayirboshlash hamda foydalanish jarayonlarini xarakterlaydigan jamlanma iqtisodiy statistik ko‘rsatkichlar tizimidir. Milliy hisoblar tizimida iqtisodiy takror ishlab chiqarishning barcha jarayonlari ikki yoqlama operatsiyalar to‘plami sifatida talqin etiladi hamda bu operatsiyalar tomonlarining hisoblarida qiymat ko‘rinishida daromad (kirim) yoki harajat (chiqim) sifatida ko‘rsatiladi. MHTda barcha operatsiyalar 3 sinfga ajratiladi. Bular: • tovar va xizmat operatsiyalari; • ayirboshlash operatsiyalari; • moliyaviy operatsiyalar. Tovar va xizmat operatsiyalariga tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish, bozor va nobozor xizmatlar, asosiy kapital va moddiy aylanma mablag‘lar o‘zgarishi, tovar va xizmatlar eksporti kiradi. Ayirboshlash operatsiyalari xodimlarning mehnat haqi, soliqlar, olingan daromadlar, sug‘urta va subsidiya to‘lovlarini o‘z ichiga olib, sektorlar o‘rtasidagi daromadlarni o‘zaro ayirboshlash operatsiyalarini bildiradi. Moliyaviy operatsiyalar mavjud pul mablag‘lar, qimmatbaho qog‘ozlar, kredit va zayomlar bo‘yicha bo‘lgan moliyaviy aktivlar va passivlar, hamda fondlarning o‘zgarishini o‘z ichiga oladi. Demak, MHTning XXBdan asosiy farqi , MHTda ishlab chiqarish tarmoqlari ham, noishlab chiqarish sohalari (fan, maorif, madaniyat, sog‘liqni saqlash, kommunal xizmatlar va shu kabilar) natijalari ham hisobga olinadi. Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|