Microsoft Word Кitab-yunis hazir. Doc

 
225 
mü
əllif «Tarixi-safi» əsərinə çox tənqidi yanaşmış və buradakı 
b
əzi məqamları diqqətə çatdırmışdır. 
Əhməd bəy Cavanşirin «1747-1805-ci illərdə  Qarabağ 
xanl
ığının siyasi vəziyyətinə  dair» salnaməsi də  digər 
salnam
ələr içərisində  özünəməxsus yer tutur. Belə  ki,  Əhməd 
b
əy Cavanşir öz əsərindən danışarkən yazırdı: «İstifadə etdiyim 
m
ənbələr Mirzə  Adıgözəl bəy və  Mirzə  Camalın  əsərləri və 
dig
ər mənbələr  olmuşdur».  Əhməd bəy Cavanşirin  əsərinin 
f
ərqli cəhətlərindən biri də  əsər yazılarkən Kürəkçay 
müqavil
əsinə də müəyyən diqqət yetirilməsi olmuşdur. Əhməd 
b
əyin  əsərində  İbrahimxəlil xana qarşı  qərəzçilik münasibəti 
özünü büruz
ə verir. Əsərdə bu məsələyə tənqidi yanaşılmışdır. 
Bu mü
əllif özbaşına Məhəmməd bəy Cavanşirə  hər vasitə  ilə 
haqq qazand
ırmağa çalışır. 
Mirmehdi X
əzaninin «Kitabi-tarixi-Qarabağ» əsəri dil və 
üslubuna gör
ə  bir qədər çətin  olmasına baxmayaraq tarixi 
bax
ımdan çox əhəmiyyətlidir. Əsərdə Qarabağın mədəniyyəti ilə 
ba
ğlı məsələlərə daha çox yer verilmişdir. Mirmehdi Xəzaninin 
salnam
əsi XVIII  əsr Azərbaycan mədəniyyətinin dolğun 
m
ənzərəsini yaratmaq üçün çox qiymətli məxəzdir. 
Rzaqulu b
əy Mirzə  Camal  oğlunun «Pənah xan və 
İbrahim xanın Qarabağda hakimiyyətləri və  o  zamanın 
hadis
ələri»  əsəri, müəllifin özünün etiraf  etdiyi kimi, atasının 
əsərinin yığcam xülasəsindən ibarətdir. Lakin hər halda Rzaqulu 
b
əyin salnaməsində  bir sıra  əlavə  materiallar var ki,  onlar 
dövrün tarixinin daha dol
ğun yazılması  üçün faydalı  ola bilər. 
Əsərdə  məhz bu məqamlara ciddi diqqət yetirilmişdir. Həmin 
m
əqamlar diqqətlə aşkar edilib ətraflı şəkildə təhlil olunmuşdur. 
Mirz
ə  Rəhim Fənanın «Tarixi-cədidi-Qarabağ»  əsərinin 
b
əzi hissələri  əldə  edildiyindən  onun haqqında tam təsəvvür 
yaratmaq mümkün deyil. Bu 
əsərdə  də  müəllif özündən  əvvəl 
yaz
ılan salnamələri sanki təkrar edir. Lakin bu təəssürat o qədər 
d
ə düzgün deyildir. Hər halda Fənanın salnaməsi də Qarabağın 
dol
ğun tarixinin yazılması  baxımından bir  sıra məziyyətlərə 
malikdir. Burada g
ətirilmiş  məlumatlar o dövrün ictimai-siyasi 

---

 
226 
ab-havas
ını dərk etmək baxımından xüsusilə maraq doğurur. 
Qaraba
ğ xanlığının tarixinə həsr edilən salnamələrdən biri 
d
ə Məhəmməd Baharlının «Əhvalati-Qarabağ» əsəridir. Müəllif 
əsərində  Qarabağın tarixindən daha çox  onun memarlıq 
abid
ələrinə,  tarixi  şəxsiyyətlərinə,  adət və  ənənələrinə, 
etnoqrafiyas
ına yer verilir. Azərbaycan mədəniyyəti, xüsusən də 
orta 
əsrlər mədəniyyəti tarixi üzrə  qaynaqların kasadlığı 
şəraitində bu, çox qiymətli mənbədir. 
Şuşalı  Həsən  İxfa  Əlizadə  də  «Şuşa  şəhərinin tarixi» 
əsərini yazmışdır.  O,  bu  əsərində  Qarabağ  xanlıqının mərkəzi 
Şuşa 
şəhərinin bünövrəsinin qoyulmasından 
Şimali 
Az
ərbaycanda sovet işğalı  dövrünə  kimi baş  verən hadisələri 
izl
əmiş  və  Şuşa  şəhərindəki məscidlərin üzərindəki daş 
kitab
ələri  oxumuşdur. Bu məsələlər  əsərdə  yeri gəldikcə  əks 
etdirilmi
şdir.  Əlizadənin də  əsəri xalqımızın ictimai-mədəni 
irsinin öyr
ənilməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. 
Qaraba
ğ  tarixinə  həsr  olunan salnamələrdən biri də 
H
əsənəli Qaradağinin «Qarabağ  vilayətinin qədim və  cədid 
keyfiyy
ət və  övzaları»  əsəridir. Bu  əsər yarımçıq və  çox 
qüsurludur. Lakin burada 
Şuşa və  Qarabağın tarixi abidələrinə 
aid az da olsa m
əlumat verilir. 
Abbasqulu A
ğa Bakıxanov «Gülüstani-İrəm»  əsərində 
Qaraba
ğın tarixinə aid çoxlu tarixi məlumatlar toplanmışdır. O, 
Qaraba
ğın tarixi coğrafiyası  və  etnoqrafiyası  haqqında xeyli 
m
əlumatlar toplamış  və  əsərinin V fəslində  onları  çox maraqlı 
v
ə oxunaqlı şəkildə sistemləşdirilmişdir. 
Əsərdə Qarabağ xanlığında iqtisadi inkişafa, sənətkarlığa, 
kustar s
ənayeyə,  Rusiya-İran müharibələrinə,  bu müharibələrin 
Az
ərbaycan üçün ağır nəticələrinə,  xanlığın xarici  əlaqələrinə, 
xüsusil
ə Rusiya ilə İran arasında bağlanan işğalçı müqavilələrə 
d
ə münasibət bildirmişdir. 
Əsərdə qeyd olunur ki, müstəqil dövlətlər olan xanlıqlar 
dövründ
ə ara müharibələrinə baxmayaraq məhsuldar qüvvələrin 
inki
şafı  istiqamətində  xeyli irəliləyişlər  olmuş,  XIX  əsrin ilk 
otuzilliyind
ə  müharibələr meydanına çevrilmiş  Azərbaycan 

---

 
227 
torpaqlar
ının romanovlar və qacarlar arasında parçalanması isə 
Az
ərbaycana,  onun sosial-iqtisadi və  mədəni-siyasi həyatına 
a
ğır zərbələr vurmuş,  rus müstəmləkəçilərinin  əli ilə  bu günki 
b
əlalarımızın ən böyüyünün əsası qoyulmuşdur. 
Əsərdə  Qarabağ  xanlığının  güclü  dövlət  olması  və 
bununla 
yanaşı  bu  dövlətin  bütün  atributları  hərtərəfli  surətdə 
izah  edilir. 
İbrahimxəlil  xanın  möhkəm  iradəsi,  yeri  gəldikdə 
xanlığın, qorunub saxlanılması və onun əhalisinin həyatı naminə 
canında keçməsi də əsərdə hərtərfli izah olunur.  
İbrahimxəlil  xanın  dövründə  xanlığın  iqtisadi  həyatı, 
maliyyə  sistemi,  əmtəə-pul  münasibətləri,  ödənilən  vergilər 
haqqında da əsərdə tutarlı dəlillər irəli sürülür və təhlil olunur.  
Əsərdə  Qarabağ  xanlığının  banisi  Pənahəli  xan  və  onun 
oğlu İbrahimxəlil xan haqqında tarixi baxımdan geniş məlumat 
verilir.  
Eyni  zamanda 
Pənah  xanın  və  İbrahimxəlil  xanın 
hakimiyyətləri illərində Qarabağ xanlığının əhalisinin 90 faizinə 
qədərini Azərbaycan türkləri, 9 faizə qədərini xristianlığı qəbul 
edən  albanlar  və  1  faizə  qədərini  isə  azsaylı  xalqlar  təşkil 
e
tmələri öz əksini tapmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---