Microsoft Word Кitab-yunis hazir. Doc

 
221 
mənzərəsini yaratmaq baxımından son dərəcə qiymətlidir. Məhz 
bunlara  görə  də  bizə  belə  qiymətli  tarixi  qoyub  getmiş,  lakin 
yaşadıqları  dövrün  hərbi-siyasi  şəraitinin  buxovlarından  azad 
ola  bilməmiş,  həmin  Azərbaycan  salnaməçilərinin  xatirəsini 
həmişə hörmətlə yad etməliyik. 

---

 
222 
NƏTİCƏ
 
 
Mövcud 
əsərdə  Qaraba
ğ
  xanl
ığı
n
ı
n siyasi v
ə
  iqtisadi 
tarixin
ə
  h
ə
sr 
e
dilmi
ş
  «Qaraba
ğ
nam
ə
»l
ə
r
ə
 
ə
saslanmaqla Aran v
ə
 
da
ğ
l
ı
q Qaraba
ğı
n
 
qədimdən 
tarixi Az
ə
rbaycan t
o
rpaqlar
ı  o
ldu
ğ
u 
bir daha sübut
 e
dilmi
ş
dir. 
Qarabağ xanlığının siyasi, iqtisadi və mədəni tarixini 
öyrənmək  üçün  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  «Qarabağnamə», 
Mirzə  Camal  Cavanşir  Qarabağinin  «Qarabağ  tarixi», 
Əhməd  bəy  Cavanşirin  «1747-1805-ci  illərdə  Qarabağ 
xanl
ığının siyasi vəziyyətinə dair», Mirzə Yusif Qarabağinin 
«Tarixi-
safi», 
Mirmehdi 
Xəzaninin 
«Kitabi-tarixi-
Qarabağ», Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun «Pənah xan 
və  İbrahim  xanın  Qarabağda  hakimiyyətləri  və  o  zamanın 
hadisələri», Mirzə Rəhim Fənanın «Tarixi-cədidi-Qarabağ», 
Məhəmməd  Baharlının  «Əhvalati-Qarabağ»,  Həsən  Ixfa 
Əlizadənin  «Şuşa  şəhərinin  tarixi»,  Həsənəli  Qaradağinin 
«Qarabağ vilayətinin qədim cədid keyfiyyət və övzaları» və 
Abbasqulu Ağa Bakıxanovun «Gülüstani-İrəm» əsərlərində 
olduqca qiymətli məlumatlar vardır. 
Bunlardan 
əlavə  əsər  yazılarkən müəllif XVIII  əsrin 
ikinci yar
ısı - XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ xanlığının siyasi 
v
ə  iqtisadi tarixinə  həsr  olunmuş  sənədlərdən, tarixi 
m
ənbələrdən, sonrakı dövrlərdə xanlığın siyasi-iqtisadi tarixinə 
h
əsr  edilən  elmi  əsərlərdən də  məqsədyönlü  şəkildə  istifadə 
ed
ərək, müxtəlif xarakterli qaynaqlara söykənilməklə Qarabağın 
əyyami-qədimdən bəri Azərbaycan torpağı  olduğunu, bu 
xanl
ığın sırf Azərbaycan dövləti  olduğunu,  onun məhz 
Az
ərbaycan türklərinə söykəndiyini sübut etmişdir. 
Çoxsayl
ı  qaynaqlar göstərir ki, Qarabağ  xanlığının 

---

 
223 
meydana ç
ıxdığı Kür-Araz arası torpaqlarda əhali demək olar ki, 
ba
şdan-başa türk-müsəlman  əhalisi  olmuş,  onun yaradıcıları 
Az
ərbaycanın qədim türk boylarının nümayəndələri sırasından 
ç
ıxmış,  bu xanlıq türk  əhalisinə  söykənən siyasi qurum kimi 
t
əxminən 75 il fəaliyyət göstərmişdir. 
M
əlum olduğu kimi «Qarabağnamələr» salnamə xarakteri 
da
şıdıqları və təxminən eyni tarixi dövrdə baş verən hadisələri 
əks etdikləri üçün bir-birini əsasən təkrar edir. Başqa cür də ola 
bilm
əz.  Əsərdə  bu salnamələrin diqqətlə  təhlil  edilməsi 
n
əticəsində,  başqa Azərbaycan xanlıqları  kimi Qarabağ 
xanl
ığının da meydana çıxmasının həmin dövrdə  vətənimizdə 
ged
ən  obyektiv sosial-iqtisadi və  ictimai-siyasi proseslərin 
qanuni n
əticələrindən biri olduğu qənaətinə gəlirik. 
Əsər  yazılarkən Qarabağ  xanlığının siyasi, iqtisadi 
tarixin
ə  həsr  edilən tarixi sənədlər və  elmi  əsərlərdən istifadə 
edilm
əsi «Qarabağnamə»lərdəki boşluqlar aradan qaldırılmış, 
onlardak
ı qüsurlar və tarixi sənədlər düzəldilmişdir. 
«Qaraba
ğnamə»lərin uzun müddət işıq üzü görməməsi də 
onlar
ın tarixçi alimlərin  nəzərindən kənarda qalmasına səbəb 
olmu
şdur. Bu qiymətli tarixi salnamələrin diqqətlə araşdırılması 
göst
ərir ki,  onlarda XVIII  əsrin  ikinci  yarısı  -  XIX  əsrin 
əvvəllərində  Qarabağın, həm də  bütövlükdə  quzeyli-güneyli 
Az
ərbaycan, habelə  bütün Cənubi Qafqaz  və  Ön Asiyanın 
h
əyatında baş  vermiş  mürəkkəb ictimai-siyasi proseslərin 
obyektiv 
şəkildə  işıqlandırılması,  bir sıra qaranlıq mətləblərə 
ayd
ınlıq gətirilməsi, bədnam qonşularımızın canfəşanlıqla 
dünyaya s
əpələdikləri məkrli yalanları  puça çıxarmaq üçün 
qiym
ətli məlumatlar vardır. Qaynaqların analizi bir daha əyani 
şəkildə  göstərir ki, Qarabağ  xanlığı  Azərbaycan dövləti kimi 
meydana ç
ıxmış,  Azərbaycan dövləti kimi yaşamış,  elə 
Az
ərbaycan dövləti kimi də  Rusiya imperiyasının tərkibinə 
qat
ılmışdır.  14 may 1805-ci il Kürəkçay müqaviləsinə 
Sisianovla birlikd
ə  qol çəkən  Qarabağ  xanı  İbrahimxəlil xan 
Cavan
şir olmuşdur. 
Salnam
ə  müəllifləri Qarabağın tarixi coğrafiyasını,  onun 

---

 
224 
daxilind
ə  və  xaricində  baş  verən siyasi hadisələri, habelə 
P
ənahəli xan və  onun  oğlu  İbrahimxəlil xanın dövrlərində 
tikil
ən  şəhər və  tarixi abidələr haqqında geniş  məlumatlar 
verirl
ər. Bu məlumatlar xalqımızın tarixi məişəti, təsərrüfatı, o 
zamank
ı  həyat tərzinin bir sıra mühüm mətləblərinə  işıq 
salma
ğa, XVIII  əsrin II yarısında bu bölgədə  gedən  taleyüklü 
tarixi prosesl
ərin obyektiv mənzərəsini yaratmağa imkan verir. 
Mü
əllif  Mirzə  Adıgözəl bəy və  Mirzə  Camal Cavanşir 
Qaraba
ğinin  əsərlərinin Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı 
cani
şinlərinin sifarişləri ilə  yazdıqlarını  da nəzərə  alaraq, 
əsərlərə öz münasibətini bildirmişdir. Hər iki tarixçi Rusiyanın 
dövl
ət və  hərbi-inzibati idarələrində  qulluq  etmişdir. Məhz bu 
m
əqam Rusiya siyasəti ilə  bağlı  bir çox hallarda bu qiymətli 
qaynaqlar
ın məlumatlarına diqqətlə  yanaşmağı,  onları  başqa 
m
əxəzlərlə tutuşdurmaq hesabına əsl həqiqəti aşkara çıxarmağı 
t
ələb edir. 
Qeyd  etm
ək lazımdır ki, əsərdə  tədqiqat  obyekti kimi 
götürülmü
ş  salnamələr  içərisində  Mirzə  Adıgözəl bəyin 
«Qaraba
ğnamə»si öz tarixi məzmununa görə xüsusilə seçilir. 
Mirz
ə  Camal Cavanşir Qarabağinin «Qarabağ  tarixi» 
əsəri də  başqa salnamələrlə  müqayisədə  olduqca zəngindir. 
Mü
əllif Pənahəli xan və  İbrahimxəlil xanın dövrlərini daha 
dol
ğun təsvir  edir, tarixi hadisələri ardıcıllıqla verir. Mirzə 
Camal b
əy Cavanşir  əsərində  Qarabağın ictimai-iqtisadi 
v
əziyyəti, kənd təsərrüfatı, suvarma şəbəkəsi, becərilən bitkiləri, 
xanlar v
ə onların qohumlarının əmlakı, mədaxil və məxaricləri, 
h
ərbi qüvvələri və  sairə  barədə  ətraflı  məlumatlar verir.  Mirzə 
Camal
ın salnaməsi, müəllifin yaşadığı  dövrün təsirindən irəli 
g
ələn məhdud cəhətlərinə 
baxmayaraq, dig
ər 
«Qaraba
ğnamələr»lə müqayisədə xeyli üstünlüklərə malikdir. 
Mirz
ə  Yusif Qarabağinin «Tarixi-safi»  əsəri də  özündən 
əvvəlki salnamələrdən ciddi  şəkildə  fərqlənməyərək, Mirzə 
Ad
ıgözəl bəy və  Mirzə  Camal bəy Cavanşirin qeyd  etdikləri 
tarixi hadis
ələri təkrar  edir. Müəllifin  əsərindəki fərq,  erməni 
mill
ətçiliyinə  daha çox üstünlük verilməsidir.  Ona  görə  də 

---