83
Biz özümüzünkünü onlarınkı ilə müqayisə etməyin
sirlərini öyrənməliyik. Həqiqətə qalsa, eyni zaman kəsiyində
kim kimi təkrar edir – bizimki onu, yoxsa o bizimkini?!
Bunu tapmaq o qədər də asan deyil.
Və yaxud tarix kəsiyində "ədəbi xatırlamalar!" Müdrik-
lər deyir ki, dünyada yeni olan heç nə yoxdur. Deyirlər ki,
hər bir «yeni» yaxşı unudulmuş köhnədir. Bizim «yeni»
deyə bayıldığımız ədəbi əsərlər və məhsullar, görəsən,
möhtəşəm ədəbi mənzərəyə «daxiledilmə» prosesinə hazır-
dırlarmı? Güman edirəm, yox! Bəlkə, bunu özləri də istə-
məz. Bizdə kim o tərəflərdə kimi xatırladır?! Və yaxud, ək-
sinə, bizim Markesimiz, Borxesimiz, Bulqakovumuz, Brod-
skimiz... kimdir?! Qızıl dövrümüz, gümüş dövrümüz olub-
mu?! Bu suallara cavab axtarmağa dəyər, çünki o cavablar
bizi “onlarla” daha yaxın edir. “Onlara” yaxın etmir,
“onlarla” yaxın edir. Fərqi var.
Etimad. Burada Moskva Ədəbiyyat İnstitutunun mə-
zunu olaraq öz «Alma-mater»imin xeyrinə bir-iki kəlmə de-
məsəm, yanlışlıq olar, məncə. Son vaxtlar Moskvanın özün-
də də «Ədəbiyyat İnstitutu: pro və kontra» adlı sürəkli mü-
zakirələr aparılır. Bir qisim insanlar indi sizin dediklərinizi,
üstəlik sovet ideologiyasının, sosrealizmin təlqin etdiyi (mə-
sələn, «ədəbiyyat xalq üçündür») prinsipləri əldə rəhbər
tutmasını və s. əsas gətirərək, ümumiyyətlə, «Litinstitut»un
bağlanmasını tələb edirlər. Lakin bu institutun yaşamasını,
hələ üstəlik, böyük şəhərlərdə onun filiallarının açılmasını
istəyənlər də az deyil...
Demək istədiyim başqa şeylərdir: Ədəbiyyat İnstitutu,
əlbəttə ki, sovet təhsil sisteminin bir parçası olub və siz de-
84
diyiniz naqisliklərdən də xali olmayıb. Lakin orada dərs de-
yən və ya seminar aparan Qasparov, Çudakova, Karabuten-
ko, Smirnov, Volqin, Cimbinov və s. kimi çox sayda insan-
lar heç də bu sistemə rəğbət bəsləyən subyektlər deyildilər.
Onlar tələbələrin beyinlərini yalançı postulatlarla yumağa
heç meyilli olmayıblar. Bu mənada Ədəbiyyat İnstitutu
başqa təhsil ocaqlarından müsbət mənada həmişə fərqlənib.
Hər halda, mən təhsil aldığım sovet dövrünün son illərində
burada məhz bu cür ab-hava hökm sürürdü. Orada oxuyan
tələbələri ilk növbədə yüksək səviyyədə tədris edilən ədə-
biyyat, fəlsəfə, tarix, sosiologiya və s. kimi məsələlərlə ya-
xından tanış olmaq maraqlandırırdı. Üstəlik, dunyaca ünlü
ədiblər, ədəbiyyatşünaslar ilə yaxından ünsiyyətdə olmaq,
onların yaradıcı mətbəxini öyrənmək şansı heç də az əhə-
myyət kəsb etmirdi.
Kamal Abdulla. Deyirsən, bəzi müəllimlər sistemə
rəğbət bəsləmirdilər. Razıyam. Amma məsələ burasındadır
ki, Litinstitutun yaranışdan möhkəm sovet fundamenti var
idi və bu fundament öz mənəvi ölçülərinin içində müəyyən
dissidentlik əlamətlərini saxlamağa hesablanmışdı. Əslində,
bu da bir oyun idi. Sistem bu şəkildə "blef" edirdi. Ədəbi uy-
durmalar ədəbi oyunların ortaya çıxmasına bu şəkildə mün-
bit zəmin yaradırdı. Bu da öz-özlüyündə maraqlı mövzudur,
amma başqa mövzudur.
85
Nələrdən biz
(oxu: ədəbi düşüncəmiz)
yan keçdik?
Salam. Ola bilsin ki, mən səhv eləyirəm.
Ancaq bildiyimə görə, «Leyli və Məcnun»un
600-ə qədər variantı olub. Deməli, bu mövzu
böyük bir ədəbi epoxanı məşğul eyləyib. Qəribə
də olsa, biz hələ də bu mövzunun artıq cırılıb-
sökülmüş şinelindən çıxmamışıq. Bilirsiniz,
mən bir dəfə bizim ədəbiyyatın yan keçdiyi mövzuları çeşid-
ləmək istəyəndə çətinlik çəkdim. Bizim həm göylə, həm
yerlə əlləşən ədəbiyyatımızın cığırları, sanki, eynidir, bir-
birinin təkrarıdır – dünənin "Füzulisindən" bu günün "Niza-
misinə" qədər. Elə bil ki, ədəbiyyatımız mövzu etibarilə in-
diyə qədər hazır çəkilmiş konkret və rahat bir yolla gəlir və
bu ədəbiyyat, sanki, heç vaxt "qəzaya uğramayıb", qəzaya
uğrayaraq o konkret və rahat yolun qıraqlarına düşməyib.
Əlbəttə ki, bəzi "yoldansapmaları" istisna eləyirəm. Dəxli ol-
masa da, Çörçillin bir sözünü xatırlayıram, deyirdi ki, ameri-
kalılar həmişə düzgün yolu seçirlər, ancaq bütün başqa pis
variantlar sınaqdan çıxarıldıqdan sonra. Hətta bizim çağdaş
ədəbi mənzərəmizdə "bütün başqa variantların" özündə belə,
mövzu yenə də "azərbaycanlı" olaraq qalır. Əslində isə, ədə-
bi dəyərlər baxımından tutaq ki, bizim Qarabağı itirməyimiz
6-ú
ı ìÿãàì
86
uzaqbaşı Napoleonun öz sərkərdələrindən birini itirməyə bə-
rabər bir şeydir, ondan artıq deyil.
Kamal Abdulla. Qaldırdığın mövzu bir möhtəşəm
mövzudur: bizim ədəbiyyat nələrdən vaz keçdi?! Bir şey da-
nışım, sizə maraqlı olmalıdı. Qısa bir zaman ərzində (deyə-
sən, bir ildən də az oldu) Moskvanın məşhur “Literaturnaya
qazeta”sı mənim mifoloji süjetlərə (yunan və Misir miflə-
rinə) əsaslanan iki hekayəmi çap elədi…
Etimad. “Cəngəl çiçəkləri” və “Xaron...” hekayələrini.
Kamal Abdulla. Bəli. İkinci hekayə çapa hazırlanar-
kən qulağıma çatdı ki, bu qəzetdə çalışan bir tənqidçi təəc-
cüb donuna bürünmüş qısqanclıqla deyirmiş ki, niyə bu azər-
baycanlı yazıçı (yəni, mən) eləcə ancaq antik süjetlərdən
yazır?!
Görürsünüzmü, bir azərbaycanlı yazarı antik süjetlərə
də qısqanmaq olarmış... Bəlkə də, o adamın belə mülahizə-
sinin öz gizli məntiqi var və o məntiqi elə biz özümüz hazır-
lamışıq. Bizdən belə ədəbiyyat gözləmirlər. Bəli, elə mənim
özümdə də belə bir təsəvvür var ki, biz böyük bir gəmidən
sürüşüb okeanın içinə düşmüşük, gəmi gözümüzün qabağın-
da üzüb gedir, biz isə suların içində çabalaya-çabalaya qal-
mışıq.
Ədəbiyyatımız dünyanı tərpədən bir sürü motiv və
mövzulara gözünü, qulağını qapadı, onları görmədi, eşit-
mədi. Deyəcəksiniz, sovet dövrü idi, möhkəm təpgi var idi,
sovet ədəbi-mədəni qadağaları farağat şəklində qarovulda
durmuşdu və s. və i.a., düz də deyəcəksiniz. Burada dövrün
günahı həm var, həm də yoxdur. Amma hər şeyi sovet
dövrünün üstünə yıxmaq da düzgün deyil. Bu mövzular o
Dostları ilə paylaş: |