96
-köməkçi
qurumların
əksəriyyətinin siyasi hərəkətlər
törətməməsi (fəaliyyətsizliyi);
-siyasi
sistemin
hərəkət
dövriyyəsində
məqsədəuyğun
olmayan çoxlu sayda hadisələrin olması;
-siyasi sistemin fəaliyyətinə, hərəkətlər dövriyyəsinə kənardan
müəyyən qurumların təsirləri, təzyiqləri.
Siyasi inkişaf zamanı siyasi hərəkətlərin mərkəzdən
ə
traflara doğru törədilməsi-siyasi hadisələri törətmə
mərkəzlərinin sayının çoxaldılmasının əsasları
Siyasi aktlar, siyasi hadisələr əsasən normalar hazırlayan və
normaların icrasını təmin edən siyasət qurumlarında törədilir.
Siyas hadisələrin sahələr üzrə müəyyənləşdirilməsi, istiqamət-
ləndirilməsi də siyasət mərkəzləri tərəfindən həyata keçirilir.
Siyasi hadisələr cəmiyyətdə şaxələndirilmiş istiqamətlərlə
törədilir. Siyasi inkişaf zamanı siyasi hərəkətlər bütün sahələrdə
sürətlə yerinə yetirilir və siyasi hərəkətlərin obyekt və sahələrinin
sayı da sürətlə artır. Bu baxımdan da siyasi inkişafı zəruri edən
siyasəti hazırlama mərkəzlərinin (qurumların) sayı da çoxaldılır.
Elmi fikirlərə əsasən siyasi institutların struktur diferensiasiyası və
onların funksiyalarının yüksək ixtisaslaşdırılması sistemin yeni
tələblərinə tez reaksiya vermək zərurəti ilə şərtlənir. Tədqiqatların,
o cümlədən Q.Almondun göstərdiyi kimi, ənənəvi və inkişaf etmiş
sistemlərin fərqi onların mahiyyətində yox, funksiyaların diferen-
siasiyalaşması dərəcəsində və strukturların ixtisaslaşdırılmasın-
dadır. Siyasi inkişafın ikinci meyarı kimi sistemin innovasiyalara
uyğunlaşmaq, səfərbərlik etmək və özünü yaşatmaq qabiliyyəti
çıxış edir. İnnovasiyalara uyğunlaşmaq qabiliyyəti-yeni prob-
lemlərə adaptasiya olmaq, yeni impulslara və gözlənilməyən
situasiyalara çevik reaksiya vermək qabiliyyətidir.
1
1
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik
Akademiyası. Politologiya. Izahlı lüğət. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, 352 səh.
səh. 287.
97
Siyasi inkişaf siyasi hərəkətlərin şaxələnməsini zəruri edən bir
proses olduğundan siyasi inkişaf zamanı mərkəzlərin-siyasət
mənbələr şəbəkəsinin- yaradılması zəruri amilə çevrilir. Siyasi
hərəkətlər bütün sahələri əhatə etdiyindən mərkəzlər sisteminin
yaradılması da zəruri amilə çevrilir. Siyasi inkişaf zamanı siyasi
hərəkətlərin şaxələnməsindən konkret sahələr üzrə hərəkətləri
tənzimləmək məqsədilə siyasət mərkəzlərinin yaradılması başlıca
əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadiyyat, mədəniyyət, müdafiə,
təhlükəsizlik, sosial və digər sahələrdə mərkəzlərin sayı artırılır.
Mяrkяz
Mяrkяz
Mяr-
kяz
Mяr-
kяz
Сийаси щадисялярин
тюрядилмя мянбяляри
Сийасяти щазырлайан мяркязляр шябякясини якс етдирян схем
Sxem 9
Сийаси инкишаф заманы эенишлянмякдя олан сийаси
щярякятляри
тямин
етмяк
вя
мцнасибятляри
тянзимлямяк цчцн нормалары йарадан мяркязлярин
сайы зярури олараг артырылыр.
Mяr-
kяz
Siyasi hadisələri törətmək üçün güc mərkəzləri-ağırlıq
mərkəzləri, siyasi hərəkətə təkanverici mərkəzlər yaradıl-
malıdır. Bu mərkəzlər həmçinin siyasi hərəkətlərin forma və
məzmununu da müəyyən edirlər. Siyasi inkişaf zamanı siyasi
hadisələr mərkəzdən-mərkəzi siyasi qurumdan – baş siyasi
qurumdan ətraflara doğru sürətlə törədilir. Bu prosesə siyasi
hadisələrin mərkəzdən ətraflara doğru törədilməsini təmin etmək
üçün paylanılması prosesləri kimi də ad vermək olar. Ayrı-ayrı
sahələr üzrə hakimiyyət qurumlarının yaradılmasını buna misal
çəkmək olar. Siyasi hadisələr bölüşdürülmüş, paylanılmış şəkildə
törədilərkən siyasi hadisələrin törədilmə mərkəzləri, subyektlərin
(aktorların) cəmləşmiş mərkəzləri yaranır. Siyasi inkişaf zamanı
həmin bu mərkəzlər qarşılıqlı münasibətlər əsasında fəaliyyət
98
göstərir. Mərkəzlər arasında törədilmək üçün siyasi hadisələrin
ötürücülükləri meydana gəlir. Siyasi hadisə törədilmək üçün
mərkəzi baş siyasi qurumdan aşağı-ətraf, siyasi qurumlara
ötürülür. Bu ötürülmə zamanı isə ətraf siyasi qurumlarda siyasi
hadisələrdən başqa siyasi hadisələr törəyir. Ətraf siyasi
qurumlardan siyasi hadisələrin bir növ ayrılması, parçalanması
prosesləri baş verir. Bu proseslərə törəmə proseslər də deyilir.
Siyasi inkişaf zamanı siyasi hadisələr baş siyasi mərkəzdən ətraf
mərkəzlərə doğru şaxələnərək törədilir və ətraf mərkəzlərin
sayının çoxaldılması ilə müşahidə edilir. Siyasi inkişaf çoxlu
sayda siyasi hadisə törətmək mərkəzlərinin yaradılması ilə
xarakterizə olunan bir proses vəziyyətidir. Siyasi hadisə
mərkəzlərinin qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində şəbəkələşmiş
mərkəzlər sistemi yaranır. Siyasi sistem siyasi hərəkətləri
müəyyən edir. Siyasi inkişaf zamanı şəbəkələşmiş mərkəzlər
sistemində siyasi hadisələrin törədilməsi mənbələri sürətlə artır.
Bu zaman ümumilikdə siyasi mühitdə, siyasi sistemdə siyasi
hadisələrin çəkisi və sayı çoxalır. Bununla yanaşı, siyasi
hadisələrin ümumi təsir qüvvəsi də artır. Siyasi hadisələrin ümumi
təsir qüvvəsi siyasi mühitin hərəkət mənzərəsini daha da fəal
görünüşlü edir. Siyasi mühitdə siyasi hadisələrin çəkisinin artması
baza trayektoriyalarının sayının çoxalmasını təmin edir. Siyasi
inkişaf zamanı siyasi hadisələri hazırlama və icra etmə mərkəzləri
ona görə yaradılır ki, siyasi vasitələrin hərəkətə gətirilməsi yerinə
yetirilsin, müxtəlif forma və məzmunlu hərəkətlərin tez-tez
meydana gəlməsi təmin edilsin. Hərəkətlərin çoxluğu təbii ki,
hadisələrin çoxluğu deməkdir. Bu da siyasi vasitələrin çoxluğunu
hərəkətə gətirən əsas amildir. Çoxlu sayda hərəkətlər isə böyük
siyasi təsirlər deməkdir. Böyük siyasi təsirlər isə ümumilikdə
siyasi mühitin aktivləşməsini təmin edir. Bu baxımdan siyasi
hadisələri törətmə mərkəzlərinin sayının çoxaldılması siyasi
inkişaf üçün zəruri amildir. Siyasi mərkəzlər çoxaldıqca, siyasi
hadisələri törətmə xüsusiyyətlərinə görə səlahiyyətlər baxımından
siyasi hadisələrin qruplaşması baş verir. Siyasi hadisələri
qruplaşdırmaq üçün siyasi hadisələrin törədilməsi mənbələri də