Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
76 
 
 
lığının və həssaslığının simmetriyası məhz “məkan-zaman” gerçəkliyinin üzə-
rində qurulması faktları danılmazdır. Bu gerçəklik fonunda xronoji olaraq an-
tiq dövrdən başlamış, müasir coğrafi informasiya-texnologiyalar dövrünə  qə-
dər  aparılan müxtəlif istiqamətli   tədqiatlarınını özündə birləşdirmişdir. 
Xronoji dövrlər sistemində zaman ölçüsünün nisbətində ən uzun dövr = ən 
qədim antik dünya dövrü hesab edilir. Bu dünya dövr Yer kürəsində üzvi alə-
min yaranmasından (≈ 3 mlrd. il əvvəl) insanın meydana gəlməsinə (≈3-4 mln. 
il) qədər evalyusion inkişafının dialektikasını əhatə etmişdir. Buna qədər elm-
də heç bir mübahisəli anımlar demək olar ki yox dərəcəsindədir. Lakin sonrakı  
proseslər həm zaman, həm də  məkan baxımdan radikal fikirli tarixi, coğrafi, 
bioloji və s. elmi biliklərində mənbələrinin formalaşmasının xronologiyası üs-
tünlük təşkil etmişdir. 
“Coğrafi-məkan” modeli yer kürəsində insanın müxtəlif istiqamətlərdə fə-
aliyyət formalarını özündə birləşdirir. Bu səbəbdən də tarixi-coğrafi mərhələ-
lərdə regional səviyyədə “mədəni” funksional tiplərinin formalaşmasının dina-
mikası yaranmışdır. Yan Broek (Jan Broek) 
69
 “coğrafi məkan” regional tiplə-
rinin iqtisadi və siyasi  inkişaf səviyyələrini müəyyən edərkən dörd  iri əsas ra-
yon və iki kiçik taksonomik təsnifata bölünməsini təklif etmişdir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Qərb ölkələri                                 Mərkəzi Afrika ölkələri 
Müsəlman ölkələri                        Cənubi-Şərqi Asiya ölkələri 
Cənubi Asiya ölkələri 
Şərqi-Asiya ölkələri 
 
 Yer kürəsində “mədəni”funksional tiplərinin taksonomiyası 
(Yan Broekə görə). 
 
Radikal coğrafiya elmində dinamik elmi təhlillərinin aparılması,  “məkan-
zaman” idealogiyasının mühüm xronoloji mənbələrindən biri də teoloji (dini) 
paradiqmadır. Teololji paradiqma insanın “məkan-zaman” dialektik dövrləş-
məsinin məzmunu və gerçək həyat tərzinin məna çalarlarını özündə birləşdirir.  
                                                            
69
 Broek J.O. M.A. Geoğraphy of  Mankind, Mc Graw-Nill. New York, 2002. 
“Coğrafi məkan” taksonomik  təsnifatı 
    Ən iri regionlar 
   Kiçik regionlar 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
77
 
 
“Məkan-zaman” xronologiyasının sistemində XIX əsrin ortalarında Forma-
siyalı, Sivilizasiyalı, XX əsrdə isə Rassonar və s.paradiqmalar gerçək məzmu-
na çevrilmişdir. Elmi mənbələrdə xronoloji tarixi-coğrafi dövrləşmənin komp-
leks təhlilində  və alınan nəticələrinə görə L.Qumilyovun tədqiqatları  aktual 
düşüncə kəsb edir. L.Qumilyovun Rassonar (etnosun inkişafı dinamikası) nə-
zəri ideyası radikal coğrafi araşdırmalarında mühüm mövqeyə malikdir.
70
 
“Məkan-zaman” kontekstində xronoloji təsnifat paradiqmalarının təhlilləri 
göstərir ki, epoxolar müəyyən mərhələyə: qədim dünya orta  əsrlər yeni 
dövr ən yeni dövr sistemlərinə ayrılır. Sonuncu dövrü çıxmaqla əsrlər boyu 
qəbul edilmiş üçlük öz həyat qabiliyyətini saxlamaq imkanında olmuşdur. 
O.Şpenqlerin
71
 “mistik üçlük” adlandırdığı  təsnifatının tarixi baxımdan filo-
soflar tərəfindən (İ.Kant, K.Marks, M.Veber və s.) qəbul edilmişdir. 
“Məkan-zaman” dialektikasının təsnifatında mütləq həqiqətinin dərk edil-
məsi kimi elmi metodoloji mənbəlrdə  xronoloji təsnifat paradiqmalarının 
geniş miqyasda üstünlüyə malikdir.                                                   ▼                                  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                        
 
 
  Xronoloji radikal-tarixi-coğrafi təsnifat paradiqmaları 
 
   
Qeyd etmək məqsədəuyğundur ki, Maltus xronoloji təsnifatda əsas kriteriya 
kimi  əhali artımını,  Ş.Monteskye isə öz tədqiqatlarında coğrafi mühiti və s. 
götürmüşlər.  
                                                            
70
   Qumilyov L.N. Etnogenez və yerin biosferi. Bakı, 2005. 
71
   Шпенглер О. Закат Европы. Новосибирск.1993. 
Teoloji paradiqma: dövrlənmə 
kriteriyası = İlahi öngörmə 
Tarixi-coğrafi dövrlənmənin ilahi 
iradənin dialektikasının dərk edil-
məsi. 
Formasiyalı paradiqma: dövrlənmə 
kriteriyası = sosial-iqtisadi önəmi 
Cəmiyyətin tarixi inkişaf tipi; ərazi-
istehsal üsulu; dialektik bazis, üstqu-
rum.
 
Sivilizasiyalı paradiqma: dövrlənmə kriteriyası = sosial-mədəni gerçəklik = 
Sivilizasiya – universal tərifi yoxdur. Əsas əlamətləri: coğrafi “məkan-zaman” 
önəmi; insanların həyat tərzinin formalaşması; unikallığı. 
Passionar paradiqma: dövrlənmə kriteriyası = etnosun inkişaf dinamikası 
Etnos-vahid davranış stereotipləri olan, daxili struktura malik insan qrupları. 
Etnosda  əsas hərəkətverici qüvvə passionarlıqdır. Rassionarlıq- ayrı-ayrı insan 
fərqlərin yüksək səviyyəli  məqsədyönlülüyün olması mənasını əhatə
 edir. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
78 
 
 
Hər bir tədqiqat sahəsi müəyyən “coğrafi 
düşüncə sisteminə” malik olmalıdır və buna 
riayət olunması  həmin tədqiqatın daha elmli 
və daha məqsədyönlü etməyə imkan  yaradır. 
Müasir dövrdə formasiya tipli xronoloji metodologiyaya dair qısman az ol-
sa da müəyyən dərəcədə təhlillər aparılmışdır. Elmi mənbələrdə “köhnəlmiş” 
formasiyalarını sivilizasiya formaları ilə əvəz etməyə üstünlük verirlər.
72
 
 
 
 “Tədqiqat & dayanıqlı inkişaf”ın coğrafiya elmi məntiqi 
 
Eklektik
73
 xarakterli müəyyənlik sistem çərçivəsində coğrafiya elmi tədqi-
qatlarda yanaşmalarının olmasına baxmayaraq, bunların daxilində orjinal, el-
mi-praktiki məzmuna dair nümunələr də mövcuddur. Dəyərli nümunələrinin 
daxilində “tədqiqat & dayanıqlı inkişaf” paradiqmasında ekletik xüsusiyyətinə 
baxmayaraq, o, elmlər sistemində (o cümlədən, coğrafiya elmində) geniş təd-
qiqat dairəsənə malik olan  dialektik konsepsiyalarından biridir. 
Tədqiqatın rasionallığının önəmində dayanıqlı inkişafının dəyərləri tarixi 
proses olmaqla yanaşı, həm də müasirliyi özündə birləşdirir. Müasir dövrün 
revalyusion dəyişiklikləri dayanıqlı inkişafının optimal virtuallığının genişlən-
dirilməsini tələb edir. Bu sahədə sistem tsiklli təhlilin məntiqində ölkənin 
dayanıqlı inkişafını  təmin edən tədqiqat metodlarının vəhdədi kimi fəaliyyət 
göstərir. Odur ki, sistem tsikllərinə əsasən onun elementlərini və bunlar arasın-
dakı dialektik əlaqələri öyrənməklə kifayətlənmək olmaz. Bu halda sistem tsikl-
lərinin dayanıqlığının kompleks formada təhlili daha effektliyi zəruridir. Ümumi 
sistem tsiklli mülahizələrinin nəticələri qabaqcadan söyləməyə imkan verir ki, 
ölkə iqtisadi siyasətinin formalaşması  və  həyata keçirilməsinin praktikasında 
coğrafi biliklərin (coğrafi tskillər təlimi üzrə) istifadəsinə əsaslanmalıdır. 
Konstrukiv “tədqiqat & da-
yanıqlı inkişaf” paradiqmasının 
aparatı ölkənin koordinasiyası-
nın  diversifikasiya strukturunun 
optimallığını önəmə  gətirir.  Bu 
önəm dialektik coğrafiya elminin obyektiv tədqiqatının varlığını özündə  əks 
etdirir. Fikirimizcə, coğrafiya elmi metodologiyasına söykənən tədqiqat (R) və 
dayanıqlı inkişaf (D) paradiqması ölkənin iqtisadi-sosial struktur funksional 
münasibətlərnə konstryktiv yanaşmasının dialektikasıdır.  
Dialektik coğrafi tədqiqatların kontekstində fəaliyyət göstərən R&D para-
diqmasının məntiqində  ərazi-istehsal tsikllin dayanıqlı effektli spektrinin 
müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir. Nəzəri coğrafiya elmi tədqiqatlarla məşğul 
                                                            
72
 Ито Ш. Схема для сравнительного исследования цивилизаций. М., 2001. 
73
 Eklektik - bir-birinə zidd əsərlər, ideyalar daxildir. 

---