223
Sultan Hüseyn Bayqara * Divan
könlԥ gԥliúinԥ görԥ, úöylԥ dԥ sözlԥri do÷ru vԥ xԥbԥrli kiúilԥrin
arzumuza yetiriúlԥrinԥ görԥ, iúlԥri – mԥ’na dürlԥrini düzüm çÕ-
zÕ÷Õna çԥkmԥk vԥ diqqԥt gövhԥrlԥrinԥ vԥzn libasÕnÕn zinԥt vԥ bԥ-
zԥyini verԥn tԥxminԥn minԥ yaxÕn kiúi var. Heç bir dövrdԥ elin
minindԥn onu vԥ heç vaxt yüzündԥn biri bunlar tԥk olmamÕúdÕr. Bu
adÕ bԥyan edilԥnlԥr vԥ vԥsfi yazÕlanlar farsca qoúqu düzüú
mԥclisindԥ bԥzm quran vԥ farsca yazÕú dԥnizinԥ tanÕúlÕq görkԥzԥn
kiúilԥrdir
. Ԥmma bu günԥ qԥdԥr heç kiúi mԥ’na qÕzlarÕna türkanԥ
libas geydirԥn deyildir vԥ ol nazԥninlԥri bu ziba xԥlԥt ilԥ görünüúԥ
görkԥzmԥyԥ gԥtirԥn
deyildir, hԥm dԥ bu müúk ԥtirli rԥ’na gözԥllԥr
pünhanlÕq öylԥrinin tԥbiԥtindԥ çÕlpaqlÕqdan yana örtüklü
qalandÕrlar. Bu huri úԥkilli gözԥllԥr hüllԥsizlikdԥn
yana naz
cilvԥsini edԥ bilmԥmiúlԥr. Bu bԥxtiyar zamanda vԥ bu mübarԥk
dövrdԥ bu natԥvan olan mԥnim bayrÕ el-günümdԥn vԥ sadԥ
xalqÕmdan qulluq qatarÕndan gögԥldaúlÕq (süd qardaúÕ – R.Ԥ.)
dԥrԥcԥsinԥ yetԥn, xidmԥt ediú yörԥlgԥsindԥn söhbԥtdԥúlik
sԥrmayԥsini kԥsb edԥn, hԥrԥm kԥbutԥri tԥk xԥlvԥt pԥrdԥxanasÕnda
mԥhrԥm olan, úԥrab ördԥyi tԥk gecԥ söhbԥtindԥ hԥmdԥm olan, haq
sözü demԥkdԥn çԥkinmԥyԥn Nԥvai tԥxԥllüsü ilԥ mԥúhur vԥ úeir-
lԥrindԥ bu tԥxԥllüsü yazan Mir Ԥliúir (Allah-tԥala úan-úöhrԥtini
artÕrsÕn!) türki dilin ölԥn cԥsԥdinԥ øsa dԥmi ilԥ ruh verdi. ùol ruh
tapanlara türki yörԥlgԥli sözlԥrin tarlarÕndan vԥ ipԥklԥrindԥn
toxunan hüllԥlԥri vԥ qiymԥtbahalÕ xԥlԥtlԥri geydirdi. Söz gü-
lüstanÕnda növbahar qԥlbindԥn axÕb gԥlԥn ya÷ÕntÕlar ilԥ rԥngbԥrԥng
güllԥr açdÕ. Qoúqu dԥnizinԥ fikir buludundan ruhlandÕrÕcÕ damcÕlar
ilԥ dürlü-dürlü dürlԥr saçdÕ. Hԥr sinif úeir meydanÕnda at çapdÕrsa,
ol yurdÕ dil qÕlÕncÕ ilԥ öz ԥlinԥ keçirdi. Onun nԥzminin-qoúqusunun
vԥsfindԥ dil kԥltԥ vԥ bԥyan acizdir. Onun úu göstԥrilԥn mԥ’nadakÕ
mԥsnԥvilԥrindԥn bir neçԥ beyt könlԥ gԥlir. Ol úudur:
Mԥsnԥvi
MΩn ol mΩn ki, ta türk bidadÕdÕr,
Bu dil birlΩ ta nΩzm bünyadÕdÕr.
225
Sultan Hüseyn Bayqara * Divan
Ümidim bu kim, eylΩbΩn fΩthi-bab,
Qolum verΩm ol pΩncΩmΩ dΩxi tab.
Otuz ilΩ onu nizam demiú,
QaúÕmda ΩrΩr iki-üç illik iú.
Haçan onu der, bΩzmi düzΩr mΩn,
DemΩyi xΩlayÕqΩ görkΩzΩr mΩn.
Bu beytlԥr onun qԥlbindan baú urub çÕxan vaxtlarÕnda ilk
baúda el qaúÕnda úairanԥ laf urmalar vԥ
öygülü yanramalar olub
görünԥrdi. Hԥqiqԥtdԥn dԥ, ol bu bԥxtiyar fürsԥtdԥ vԥ bu gün-
gündԥn artan dövlԥtdԥ «Xԥmsԥ»nin pԥncԥsinԥ ԥl urdu vԥ onu
qutarma÷a ixlas-tԥala etdi. ùeyx Nizami qoúquçu xԥlayiqin ustadÕ
olsa da, öz «Xԥmsԥ»sini bԥlli oldu÷una görԥ, otuz ildԥ
tamamlayÕbdÕr. «Xԥmsԥ»nin beytlԥrinin sayÕnÕ otuz mindԥn on
sԥkiz minԥ qԥdԥr qÕsaldÕb düzԥn Mir Xosrov (Dԥhlԥvi – R.Ԥ.) isԥ
mԥúhur oluúuna görԥ, altÕ-yeddi ildԥ qurtarÕbdÕr. Bu bԥdiilik
meydanÕnÕn yenilmԥz batÕrÕ, süxԥnvԥrlik cԥngԥlinin úiri isԥ çox ԥf-
sanԥlԥrԥ – ԥrtԥki – hekayԥlԥrԥ könül çԥkici tԥfsirlԥr vԥ könlԥ yatan
düzԥliúlԥr vermԥyinԥ baxmadan, bünyadÕnÕn baúlan÷ÕcÕndan
axÕrÕna qԥdԥr hamana iki ildԥn ötmԥdi. Deyilԥn
vaxtlar hesaba
girsԥ, altÕ aya yetmԥdi demԥk mümkündür. Onun ԥfsanԥlԥrinin
rԥngbԥrԥngliyini, beytlԥrinin cadulayÕcÕlÕ÷ÕnÕ, düzümlԥrinin
bԥrkliyini vԥ mԥ’nalarÕnÕn nԥfisliyini oxuyan kiúi bilԥr vԥ görԥn
kiúi anlar.
Yenԥ mԥsnԥvi üsulunda deyil, bԥlkԥm ԥrԥb süxԥnvԥrlԥrinin vԥ
ԥcԥm bԥdii sözlülԥrinin bԥzԥk verԥn vԥ divan edԥn hԥr dürli qoúqu
görünüúlԥrinin ԥhlisinԥ bu hԥm qԥlԥm sürtüb, onlara hԥmlԥ
urubdur. Onun bԥyanÕ divanÕnÕn fihristindԥ – mԥzmununda bԥyan
edilԥndir vԥ yazÕlandÕr. Yox, divan deyil! Allah, Allah! Ol sapÕ-
qatarÕ sözlԥrdԥn dolu gövhԥr olan cԥngdir vԥ pak mԥ’nalardan dolu
ulduz olan fԥlԥk vԥrԥqlԥridir.
DemΩ divan, qΩmü dΩrd ΩhlinΩ afΩt de onu,
KöymΩkü úö’
leyi-qΩm birlΩ qiyamΩt de onu.
226
Sultan Hüseyn Bayqara * Divan
HansÕ qoúqusu eúq ԥhlinin canÕna od urmaz, hansÕ mԥzmunu
hicran qoúununun cismini köydürmԥz, bԥlkԥ külüni göyԥ
sovurmaz?! HansÕ misrasÕ fԥraq ciyԥr xununun ba÷Õr qanÕnÕ
damdÕrmaz, hansÕ sözü hicran biçarԥsinin göz yaúÕ seli ilԥ sԥbr-
qԥnaԥt qoúununu axdÕrmaz?! Nԥzm-qoúqu iqlimindԥ hansÕ gürga-
nԥ- qala köç gԥtirԥndԥ özünԥ qarúÕ eúik açÕlmadÕ?! HansÕ
ulu yurda
qԥlb-úeir qoúunu ilԥ çapovulluq edԥndԥ onu basÕb almadÕ?! Bu gün
nԥzm-qoúqu sütunlarÕnÕn yer üzündԥ qԥhrԥman odur.
Onu bu
yurdlarÕ basÕb alma÷Õn sahibgiranÕ desԥk olar.
ùeir
ΨrΩr söz mülkünün kiúvΩr satanÕ,
HanÕ kiúvΩr satan Xosrov niúanÕ.
DemΩ Xosrovniúan kim, qΩhrΩmanÕ,
ΨrΩr gΩr çin desΩn sahibgiranÕ.
Bunun kimi ԥcaib ԥsԥrlԥrin vԥ tazԥ görünüúlü qoúqularÕn coú-
qun-daúqÕnÕ bu dövlԥtdԥ vԥ úö’lԥ salÕúÕ bu sultanlÕqda oldu. Pak vԥ
bülԥnd pԥrvԥrdigar onu bu fԥlԥk misilli dԥrgahÕn qullu÷unun ixlas-
canibkeúi vԥ bu fԥriútԥ xasiyyԥtli hԥlim zatÕn öygüçülԥrinin
keúikçisi etdi. Bu da çox úükürlԥr etmԥyԥ ԥsasdÕr.
Rübailԥr
Ya rΩb, hansÕ úükrünü Ωda qÕlÕm mΩn,
NΩ dil bilΩ onu ibtida qÕlÕm mΩn.
Yüz canÕm ΩgΩr olsa fΩda qÕlÕm mΩn,
DesΩm ki, Ωda oldu, xΩta qÕlÕm mΩn.
Ya rΩb, mΩni qullu÷una qadir eylΩ,
GΩr yetsΩ bΩlayü dΩrd, sabir eylΩ.
YadÕna dΩxi içimi tΩhir eylΩ,
ΨncamÕna hΩm dilimi zakir eylΩ.
Sultan Hüseyn Mirzԥ BayqaranÕn risalԥsi dolu xeyir bilԥn
tamam oldu. Pԥs vԥ fԥqir Ԥliverdi bin Söhbԥtqulu.