D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
140
ƏDƏBİYYAT:
1. Topçubaşov Ə. ... Xalqımızın müstəqil yaşayacağına inanırdıq, Bakı,
Azərbaycan, Tərcümə Mərkəzi, 2018, 688 səh. Tərtib, tərcümə, izah
və şərhlərin müəllifi : Vilayət Quliyev.
2. Qəribli A. “Azərbaycan dili”anlayışının tarixi, Bakı, “Elm və təhsil”,
2017, 152 səh.
3. Kazımbəy M. Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası, Bakı, Zərdabi
LTD MMC, 2017, 1000 səh. Tərcümə, tədqiqi və şərh İdris
Abbasovundur.
4. Hüseynzadə Ə. Seçilmiş əsərləri, Bakı, “Şərq-Qərb” nəş., 2007, 480
səh.
5. Şahtaxtlı M. Seçilmiş əsərləri, Bakı, “Çaşıoğlu” nəş., 2006, 432 səh.
Tərtib edəni: İ.Həbibbəyli
Айсел Гарибли
Понимание «родного языка» у Алимардана Тобчубашова
Резюме
В статье даются представления о понимании «родного языка»
видным общественно-политическим деятелем Алимардан беком
Тобчубашовым (1863-1934). Обосновывается мысль о том, что в
качестве названия «родного языка» он отдавал предпочтение традиц-
ионному в русском языке лингвониму «татарский язык», однако в
дальнейшем он употреблял и выражение «тюркский-азербайджанский
язык».
В целом опыт А.Тобчубашова позволяет сделать вывод о том,
что, хотя в начале XX века контуры и содержание понятия «азербайд-
жанский язык» и определились, в названиях был некоторый паралле-
лизм («тюркский язык», «татарский язык», «тюркский-азербайд-
жанский язык» и т.п.).
Aysel Garibli
ALİMARDAN BEY TOPCHUBASHOV’S CONCEPT
“MOTHER TONGUE”
SUMMARY
The article is dealt with an outstanding social-political figure
Alimardan bey Topchubashov’s concept “Mother Tongue”. It’s noted
that Topchubashov had preferred the lyngvonym “the Tatar language” as
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
141
the name of “Mother Tongue”, but later he had used the expression “the
Turkish-Azerbaijan language”.
In general, Alimardan bey Topchubashov’s experience offers all
the necessary opportunities to come to such decision that though the
limits and content of the Azerbaijan language had been defined, there
were parallelisms (“the Turkish language”, “the Tatar language”, “the
Turkish-Azerbaijan language, etc.) in naming at the beginning of the 20th
century.
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
142
Fizuli Mustafayev
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
mustafayev.fizuli8@gmail.com
Kino dilində işlənən sözlərdə samitlərin tələffüzü
Açar sözlər: tələffüz normaları, kino dili, kino ustaları, aktyor
sənətkarlığı, kinossenari, rejissorun filmi, düzgün tələffüz, orfoepiya.
Ключевые слова: нормы произношения, язык кино,
мастера кино, актерское ремесло, киносценарий, фильм режис-
сера, правильное произношение, орфоэпия.
Key words: pronunciation norms, language of cinema,
master of cinema, actor’s craft, screenplay, director’s film, correct
pronunciation, orthoepy.
“Müasir ədəbi tələffüzümüzün əsasını Azərbaycan ziyalılarının
danışığı təşkil edir. Bu ziyalılar müxtəlif rayonlardan olmalarına baxma-
yaraq, yazı dilinin təsiri altında ümumiləşmiş ədəbi dildə danışırlar.
Ədəbi tələffüz həmin ziyalıların danışığından qidalanaraq öz qaydalarını
süzgəcdən keçirir.” [1, 5]
Ona görə də kinoaktyorların mənalı, təbii, sərbəst nitqi başqa sənət
adamlarının nitqindən fərqlənir. Bu baxımdan Həsənağa Turabov, Ədil
İskəndədrov, Yaşar Nuriyev, Nəsibə Zeynalova, Leyla Bədirbəyli,
Səməndər Rzayev və başqa aktyorlarımızın nitqi örnəkdir.
Lakin aktyorların nitqində fonetik dialektizmlərə, ayrı-ayrı səslərin
bu və ya digər dialekt və şivələrdəki tələffüz variant və variasiyalarına da
rast gəlirik. Bunun da bir səbəbi Azərbaycan dilində orfoepiyaya aid
hələlik mükəmməl dərslik və dərs vəsaitinin kifayət qədər olmamasıdır.
Kazım Ziyanın “Səhnə dili” (1947), M.Şirəliyevin “Azərbaycan dili
orfoepiyasının əsasları” (1970), Ə.Dəmirçizadənin “Azərbaycan dili
orfoepiyasının əsasları” (1969) adlı kitablarında və başqa jurnal və qəzet
məqalələrində ədəbi tələffüz normalarından bəhs olunmuşdur. Lakin
bunlar bəs edən qədər deyildir.
Əvvəllər də kino dili üçün orfoepiya qaydalarının vacibliyi sənətkar
və aktyorlarımızı düşündürmüşdü. Mərhum aktyor Kazım Ziya yazırdı:
“Dilçiliyimiz imla, istilah, elmi sərfiyyat məsələləri ilə yanaşı olaraq
düzgün ədəbi tələffüz qaydalarını müəyyən etməklə də şübhəsiz, məşğul
olacaqlar. Bu yolda xeyli zəhmət çəkmək, ətraflı müşahidələr aparıb, bir
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
143
sıra məsələləri tədqiq etmək lazım gələcəkdir. Bu məsələlərin elmi
əsaslar üzrə həlli, heç şübhə yoxdur ki, şifahi ədəbi dilimizin
təkmilləşməsinə böyük yardım göstərir.” [2-8]
Bəzən kinoaktyorlar məşq zamanı mətni oxuyarkən sözləri
yazıldığı kimi tələffüz edirlər ki, beləliklə də onların tələffüz orqanları
gərginləşərək nitqi ağırlaşdırır.
Aktyorların nitqindən məlum olur ki, bu və ya digər vəziyyətdə
bəzi samit səslər tonun və küyün kəmiyyətinə görə fərqlənir. Ona görə də
biz Azərbaycan kinosunun tələffüzündə daha çox dəyişikliyə uğrayan
samitlər haqqında danışmağı lazım bildik.
B (b) samiti cümlənin tərkibində sonu “b” ilə bitən sözdən sonra
“b” ilə başlayan söz gələrsə, əvvəlinci “b” səsi (p) kimi tələffüz olunur.
“Həmişə məni biyabır eyləyirsən, mənə gülü(l)lər. Mən sözümü
deyi(p)b gedirəm.
... mən ağlamıram, Şamamanın çantasın(n)an istəyirəm.
... məktəbdə müəllimlər mənim sözüm(n)ən boyun qaçırdı(l)lar”
(“Pəncərə” tammetrajlı bədii filmi. Ssenari müəllifi İsi Məlikzadə,
1988. C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası)
“Məktəbdə təbi(yy)tlə bağlı dərnəklər fəaliyyət göstərmir. Direktor
bu barədə deyi(p)b-danışır.”
(Yenə orada)
Göründüyü kimi “b” səsi tam “p” deyil, ortaq məxrəcdə “b2 ilə
“p”-nın arasında tələffüz olunur. Beləliklə, “b” səsi cümlənin ortasında
“b”, “v” səsləri ilə başlanan sözlərdən əvvəl gəldikdə tələffüz məxrəcindən
asılı olaraq “b” və “p” səsləri arasında variasiya yaradır.
Bu hal sözün tərkibindəki samit qoşalığının məxrəccə fərqlənməsin-
dən (toqqa – tokqa, hoqqa – hokqa və s.) danışığın sürəti ilə fərqlənir.
Cümlədəki samit qoşalaşmasında səs dəyişiklikləri nitq prosesində tez-tez
danışarkən baş verir.
Göründüyü kimi, “b” qoşalaşmasının tələffüz məxrəcinin dəyişməsi
“bv” yanaşmasına nisbətən daha güclüdür.
“B” səsi yuxarıdakı misallarda (p –q, b – q) yanaşmasına nisbətən
məxrəccə daha asan tələffüz olunduğundan “p” kimi eşidilir.
Cümlənin tərkibində “b” səsi, əsasən qapalı saitlərdən sonra nəfəsli,
kar “ph” eşidilir. “B” səsi kipləşən, qoşa dodaq, parıltılı bir səsdir, “p” isə
kipləşən, az parıltılı kar səsdir. Onu tələffüz etmək də “b” səsindən
asandır. A.Axundov “b” fonemindən və onun variasiyalarından bəhs
edərkən deyir: “B foneminin p variantı çoxhecalı sözlərin sonunda
məcburi çalarlıq kimi özünü geniş surətdə göstərir.” [3, 221]
Dostları ilə paylaş: |