Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
165 
 
qaçırmamalıdırlar ki, lüğət tərtibi hər hansı hazır elementlərin mexaniki 
surətdə qarşılaşdırılmasından ibarət olmayıb elmi xarakter daşımalıdır. 
Tərcümə  lüğətlərinin  əvvəlində  (bəzən  isə  sonunda)  lüğətdən 
istifadə  etmək  qaydası,    qrammatik  əlavələr,  hallanma  və  feillərin 
dəyişməsinə  aid  cədvəllər,  bəzi  qrammatik  arayış  verilir.  Sözün  leksik 
mənası və işlədilməsi xüsusi izah olunur. Sözün əsas mənasının başqa dildə 
müvafiq  sözlə  tərcüməsi  verilir.  Tərcümə  lüğətlərinin  izahlı  lüğətlərdən 
üstünlüyü  ondadır  ki,  bu  lüğətlərdən  ikinci  dilin  öyrənilməsinin  ilk  dövrü 
kimi istifadə oluna bilər. Tərcümə lüğətləri, əvvəla, bu lüğətlərdən istifadə 
edənlərdən  sözləri  düzgün  oxumaq  qaydası,  tələffüz  edilməsi  və  həmin 
dillərin qrammatikası haqqında minimum bilik tələb edir. İkincisi, tərcümə 
olunan  sözün  mənasını  başa  düşmək  mümkündürsə  də,  onun  ana  dilində 
qarşılığını tez tapmaq çətindir. Bu lüğətlər isə mənasını başa düşdüyün, lakin 
asanlıqla ana dilinə tərcümə edə bilmədiyin sözlərin  ana dilində tərcüməsini 
verir.  Bu lüğətlərin bir nöqsan cəhəti vardır ki, bu da sözlərin mənalarını 
dəqiqləşdirmək  qayğısına  qalmasıdır.  Tərcümə  lüğətləri  əcnəbi  sözlər 
haqqında  həqiqi  bilik  vermir,  lakin  kontekstdə  xarici  sözlərin  mənasını 
başa düşməyə kömək edir.  
Tərcümə  lüğətləri  ikidilli  və  çoxdilli  olmaqla  iki  yerə  bölünür. 
Çoxdilli  tərcümə  lüğətlərində  hər  cür  sözlərin  mənasının  ekvivalenti 
deyil,  onların  işlədilmə  eyniliyi  yoxlanılır.  Ən  çox  yayılmış  ikidilli 
tərcümə  lüğətlərinin  əsas  məqsədi  isə  imkan  daxilində  sözün  dəqiq 
tərcüməsini verməkdən ibarətdir.  
İkidilli  lüğətlərdə  tərcümə  olunan  sözün  dildə  işlədilməsinə, 
ümumiləşməsinə,  məna  fərqinə  və  obrazlı  məna  ifadə  etməsinə  fikir 
verilməlidir.  Bu lüğətlərdə tərcümə olunan söz fərqli şriftlə yazılır, sonra 
isə onun qarşısında tərcümə olunduğu dilin müvafiq sözü verilir. Bəzən 
isə  tərcümə  edilən  sözün  mənasını  düzgün  başa  düşmək  üçün  həmin 
sözün cümlələr içərisində işlədilməsinə dair nümunələr verilir.  
Son zamanlar leksikoqrafiya təcrübəsində ikidilli lüğətlərin üç tipi 
göstərilir. 
1. 
Böyük ikidilli lüğətlər; 
2. 
Orta ikidilli lüğətlər; 
3. 
Kiçik ikidilli lüğətlər.  
İ.Oleqov  ikidilli  lüğətlərin  bu  tiplərini    bir-  birindən  belə 
fərqləndirir.  Böyük  ikidilli  lüğətlər  müasir  ədəbi  dilin  geniş  tarixi 
perspektivli olmasını təmsil edir. Orta ikidilli lüğətlər müasir ədəbi dilin 
tarixən bəraət qazanmış üslubi rəngarəngliyini təfsilatı ilə verir (6, s.36). 
Kiçik  ikidilli  lüğətlər  tərcümə  lüğətlərinin  ən  kütləvi  növüdür.  Deməli, 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
166 
 
böyük  lüğətlər  materialı  əhatə  etməyinə,  orta  lüğətlər  materialı  işləmə 
üsuluna,  kiçik  lüğətlər  isə  materialı  normalaşdırma  prinsipinə  görə 
fərqlənir.  
Ağac  –  1.  дерево;  ağaca  dönmək  –  деревяйеть;  столбенеть, 
отвердеть” 2. Палка - əl ağacı.  
Tərcümə lüğətlərində baş sözlər iki şəkildə verilir.  
1. 
Tərcümə etmə: 
Звучание – səslənmə, səs vermə; Звучат несов – 1. Səslənmək, səs 
vermək; 2. Eşitmək; 3. Məna ifadə etmək, təzahür etmək.  
Звучащий  - прич. и прил. - səslənən, səs verən. 
Звучно – нареч. Gur səslə, uca səslə, gur, uca. 
2. 
Sinonimi ilə:   
Страх – 1. Qorxu, vahimə, dəhşət; 2. Qorxulu şeylər, vahiməli şeylər, 
dəhşətli hadisələr; 3. Risk, məsuliyyət və s.  
Lüğətin  vəzifəsi  yalnız  hər  bir  ayrıca  sözün  mənalarını  şərh  etmək 
deyil,  həm  də  dilin  leksik  sistemində  sözün  tutduğu  mövqeyi,  leksik- 
qrammatik əlaqələrini göstərməkdir. Söz bütün lüğətlərdə eyni şəkildə izah 
edilmir.  Lüğətin  növündən  asılı  olaraq  söz  müxtəlif  şəkildə 
müəyyənləşdirilir.  Məsələn,  “aptek”  sözünün  izahlı  lüğətdə  və  tərcümə 
lüğətində necə verildiyini göstərək:  
İzahlı  lüğətdə:  aptek  (əsli  yunan)  –həkimlərin  resepti  üzrə  dərman 
hazırlayıb  satan  müəssisə;  dərmanxana,  əczaxana.  Aptekdən  təzə  dərman 
gətirmişdim. (C. Məmmədquluzadə).  
Tərcümə lüğətində: Aptek – apteka.  
Lüğətlər bir – birindən həcminə, sözlüyünə, izahetmə üsuluna görə 
fərqləndiyi  kimi,  quruluşlarına  görə  də  seçilir.  Lakin  lüğətlərin 
quruluşunda oxşar cəhətlər də vardır. Bütün lüğətlərdə sözlərin hansı nitq 
hissəsinə  aid  olması  qeyd  edilir,  sözün  omonimliyi  verilir,    isimlər,  bir 
qayda olaraq, tək halda göstərilir, işarələrdən istifadə olunur, terminliliyi 
göstərilir.  Bunlarla  yanaşı,  tərcümə  və  izahlı  lüğətlərin  özünəməxsus 
fərqli  cəhətləri  də  vardır.  Məsələn,  “Rusca  –  azərbaycanca”  lüğətlərdə 
təkhecalı  sözlərdən  başqa,  bütün  sözlərin  vurğusu  qoyulur  (вратва, 
вратец,  вратино,  вратишка  və  s.).    İsimlərin  yanında  onların  cinsini 
göstərən işarələr qoyulur (колхозник м., колхозница ж.). 
Tərcümə  lüğətlərindən  fərqli  olaraq,  izahlı  lüğətlərdə  alınma 
sözlərin qarşısında hansı dilə aid olması qeyd edilir. Məsələn, Aqronom 
(yunan) – kənd təsərrüfatı mütəxəssisi; Ağ (-ar, -ər) – Ağ olmaq, üzünə 
ağ olmaq – itaət etməmək, söz qaytarmaq, tabe olmamaq.  

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
167 
 
Müstəqillik  illərində  elmi  –  texniki  nailiyyətlərin  artması 
nəticəsində  dildə  yeni  –  yeni  anlayışlar,  sözlər  yaranır  və  labüd  olaraq 
Azərbaycan  dilinə  Avropa  mənşəli  sözlərin  axını  başlayır.  Bu  prosesin 
başlanmasına  baxmayaraq,  müasir  Azərbaycan  dilinə  yenə  də  avropa 
mənşəli  sözlər  və  terminlər  daxil  olmaqdadır.  Dilçi  alimlərimiz  imkan 
daxilində  həmin  qəbildən  olan  sözləri  milli  sözlərlə  əvəz  etməyə 
çalışırlar. Beləliklə, yuxarıda qeyd olunan bu prosesi müasir Azərbaycan 
dilinin tam inkişaf prosesi kimi götürmək olar.  
Azərbaycan  leksikoqrafiyası  tarixində  lüğətlərin  hazırlanması 
sahəsində  böyük  işlər  görülmüşdür. R.  Rüstəmov  və  Ə.  Rəsulovun  tərtib 
etdikləri “Türkcə - rusca – azərbaycanca” dilçilik terminləri lüğəti bu sahədə 
demək  olar  ki,  ilk  ciddi  işdir.  Lüğətdə    türk  sözləri  əlifba  sırası  ilə 
verilmişdir. Omonimlər -  yazılışca və deyilişcə eyni olub, mənaca müxtəlif 
olan sözlər ayrı yazılır. Məsələn, Yüz – üz - sto;  
Yüz – üz – litso.  
Zəruri hallarda türk realiyalarının, anlayışlarının rus və ya Azərbaycan 
dilində  qarşılığı  olmadıqda  izahlar  verilir.  Sözlərdə  vurğu  qoyulmur. 
Kəmiyyət  sayları  onluqlar,  yüzlüklər,  minliklər,  milyon  və  milyard 
çərçivəsində  verilir.  Feillər  məsdər  formasında  təsbit  edilir.  Lüğətdəki 
sözlərin etimologiyası verilmir. Əcnəbi mənşəli sözlərin orfoqrafiyasındakı 
variantlılıq  türk  dilində  sabit  imla  qaydalarının  təsbit  olunması  ilə  izah 
edilməlidir.   
Lüğətə  əsasən  ən  işlək  və  nisbətən  Azərbaycan  dilində  fərqlənən 
sözlər daxil edilmişdir: Asər - əlamət – simptom; təsadüfilik – случайность. 
Lüğətə  daxil  olan  sözlər  adlıq  halda  verilir.  Kar  samitlə  bitən  sözlər 
hallanarkən, çingiltiləşmə hadisəsi sözlükdə əksini tapmayıb: cocuk (- qu, - 
qun). Qoşa işlənən sözlər (- ) işarəsi ilə verilmişdir: bölük – bölük.  
Feillərin əmr, inkar və digər formaları lüğətdə verilmir. Bir sıra söz 
birləşmələrindəki  sözlər  bitişik  və  ayrı  formalarda  yazıldığından  lüğətdə 
həmin formaların hər ikisi saxlanılmışdır. Başbakan – baş, bakan.  
Heyvan,  bitki  adları  və  digər  terminlərin  latın  dilində  ekvivalenti 
verilmir.  Ərəb  mənşəli  sözlərin  -çınıq  cəm  forması  lüğətə  daxil 
edilməmişdir. Bütün mənşələrdən olan sözlər ancaq tək halda təsbit edilir. 
Köməkçi  feillər  əsas  feillərlə  yanaşı  verilir:  “Bulunmak  –  yardımda 
bulunmak” və s. Rus dilinə aid sözlər də latın qrafikası ilə verilir.   
Son dövrlərdə Azərbaycan dilində elmin ən yeni və klassik sahələri 
üzrə  çoxlu  miqdarda  tədqiqat  əsərləri,  dərsliklər  və  başqa  vəsaitlər 
yazılmış, alimlər tərəfindən çoxlu terminologiya lüğətləri tərtib olunmuş 
və elmi leksikoqrafiya yaradılmış, Azərbaycan dili sözlərinin böyük bir 

---