D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
153
словам суффиксов, основывались, в основном, на лексическое
произношение, и спорные вопросы в связи с заменой
согласных звуков в конце слов не смогли найти своего
разрешения. Потому что отдельно взятое слово соотносится в
предложении с другими словами и при выражении
определенной мысли суффиксы влияют на это слово и могут
изменить его. В статье представлено достаточно примеров из
отдельных фильмов согласно произношению согласных,
упомянуты различные источники и литература.
Fizuli Mustafayev
Pronunciation of consonants in the language of
cinema
Summary
The article is devoted to the pronunciation of consonants in
the language of cinema and problems arising during their use.
Speaking about literary pronunciation, as well as the
conversation of Azerbaijani film actors, the article focuses on the
observation of phonetic events, especially stress, intonation, pause
and tone, the rules for dividing sentences into the right semantic
groups in the language of individual films, phonetic changes in
sounds during pronunciation depending on the place of use: the
studies conducted so far in Azerbaijani linguistics with a separate
pronunciation of sounds in the sentence and adding suffixes to the
words based mainly on lexical pronunciation, and the controversial
issues in connection with the replacement of consonant sounds at
the end of words could not find their solution. Because a single
word is correlated in a sentence with other words and when
expressing a certain thought, suffixes affect this word and can
change it. The article presents enough examples from certain films
according to the pronunciation of consonants, various sources and
literature are mentioned.
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
154
Xədicə Heydərova
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
heyderova73@mail.ru
Vaqifin dilinin bəzi semantik və qrammatik xüsusiyyətləri
Açar sözlər: qoşma, frazeologizm, okkazionalizm, -ib
4
keçmiş
zaman və feili bağlama şəkilçisi, -ıban
4
feili bağlama şəkilçisi
Ключевые слова: Гошма, фразеологизм, окказионализм,
аффикс прошедшего времени и деепричастии -ıb
4
, аффикс
деепричастии -ıban
4
.
Keywords: Goshma, phraseologism, occasionalism, affix of the
past and gerunds -ıb
4
, affix of the gerunds -ıban
4
.
Dahi Hippokrat demişdir ki, təbabət üç nəhəngin çiyinləri üzərində
dayanır: bitki, bıçaq və söz! Suyun molekulyar quruluşunu, insan
taleyinin gərdişini dəyişmə qüdrətinə malik olan söz – söz xiridarları, söz
ustadlarının bir aləti olmuşdur: onlar gözəlləri, təbiəti tərənnüm etməklə
bu gözəlliyi əbədiləşdirəcəklərinə inanmış, haqsızlıqlara şeirlərində etiraz
etməklə ictimai-siyasi vəziyyətə təsir edə biləcəklrinə ümid etmişlər. Bu
baxımdan bədii söz qüdrətli ideya vasitəsi, əvəzsiz tərbiyə üsuludur.
İncə hisslər, dərin və nikbin duyğular şairi olan Molla Pənah Vaqifin
Azərbaycan dilinin inkişafında, sözün müxtəlif məqamlara salınaraq
semantik çalarlar qazandırmasında, dilimizin söz-ifadə yaradıcılığı prose-
sindəki rolu danılmazdır və o, dil tariximizdə seçilən sənətkarlardandır.
Vaqifin yaradıcılığı xalq şeirinin gələcək inkişafı üçün ciddi zəmin
olmuşdur. Onun poeziyasındakı sözlərin etimoloji baxımdan rəngarəngliyi
adamı heyran qoyur. Bir tərəfdən ərəb və fars mənşəli sözlərlə zəngin
qəzəl, müxəmməs, müstəzad və müəşşərləri, digər tərəfdən sadə, şirin heca
vəznində yazdığı təcnis və qoşmaları şairin fitri istedadından əlavə, ərəb və
fars dillərini gözəl bilməsi, dərin savad sahibi olmasından xəbər verir.
Gülnəfəs, bixarü xəs, məhbubi-növrəs, еyşbaz,
Xоşliqa, bürqigüşa əbrunüma, xatirnəvaz,
Aşinadil, dоsta mail, nazü istiğnası az,
Qəddi nazik, cismi fərbеh, üzü gеn, zülfü diraz,
Çеşmi şux, müjganı оx, qaşı kaman sеvmək gərək.
Bu cür qəliz ərəb və fars tərkibləri ilə yazmağı bacaran şairin
"Ayrıldıq" qoşmasının dili müasir Azərbaycan dili ilə eyniyyət təşkil
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
155
etməsi baxımından heyrət doğurur. Sanki müasirimiz olan bir şairin
şeiridir:
Xеyli vaxtdır ayrılmışıq yar ilən,
Gördük, amma tanışmadıq, ayrıldıq,
Qaldı canda gizli-gizli dərdimiz,
Bircə kəlmə danışmadıq, ayrıldıq!
Yarım saat bir arada qalmadıq,
Еşq atəşin canımıza salmadıq.
Yalvarıban yarın könlün almadıq,
Еlə gеtdi, barışmadıq, ayrıldıq!
Bu qoşmada dilçi kimi diqqətimizi cəlb edən məqamlardan biri
şeirin hər bəndində qarşılıq növünə aid feillərin işlənməsidir: tanışmamaq,
danışmamaq, yanışmamaq, barışmamaq, qоnuşmamaq, sarışmamaq,
qucaqlaşmaq, halallaşmaq, hümmətləşmək, təmənnəşmək. "Yanışmaq",
"təmənnəşmək" və "hümmətləşmək" feilləri çox güman ki, Vaqif tərəfindən
yaradılmış okkazionalizmlərdir. Texniki inkişafın verdiyi imkanlaradan
yararlanaraq Fizulinin "Divanı"nın pdf variantına müraciət etdik və bu
sözləri axtarışa verdik, lakin heç bir müsbət cavab ala bilmədik. Düşündük
ki, şeirlərində xəlqilik olan Şah İsmayıl Xətainin əsərlərində bəlkə tapa
bilərik, amma burda da yox idi. O zaman qərara gəldik ki, Vaqifin müasiri
və dostu olmuş Molla Vəli Vidadinin yenə pdf variantlı əsərlərinə müraciət
edək, amma burda da həmin sözlər tapılmadı. Dialektizm kimi işlənə
bilməsi ehtimalı təsdiq olunmadı. Bu o deməkdir ki, həqiqətən də,
"yanışmamaq", "təmənnəşmək", "hümmətləşmək" feilləri Vaqif tərəfindən
yaradılmış okkazionalizmlərdir.
"Yanışmamaq" "yanmaq" feilindən əmələ gətirilmiş qarşılıq növünün
inkarıdır və şair "pərvanələrin eşq odunda yanması" semantikasına birgəlik
anlamını qatır: "Dönmədik başına pərvanələr tək, Еşq оduna yanışmadıq,
ayrıldıq!"
"Təmənnəşib" "arzu, istək, xahiş" ifadə edən ərəb mənşəli təmənna
sözünə, "hümmətləşib" "əl-ələ verib çalışma" bildirən yenə ərəb mənşəli
hümmət leksik vahidinə qarşılıq semantikası əlavə edilən düzəltmə feildən
yaradılmış feili bağlamalardır: "Halallaşıb, hümmətləşib dоst ilən,
Təmənnəşib görüşmədik, ayrıldıq."
"Ayrıldıq" qoşmasının sonuncu bəndində şair çox maraqlı metoforik
məcazlar yaradır:
Vaqifəm, üstümə gəlməz xas əli
Silinmədi hеç könlümün pas əli.
Dostları ilə paylaş: |