D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
163
XIX əsrin birinci yarısından başlayaraq Azərbaycanda rus
mədəniyyətinə və ədəbiyyatına böyük maraq oyanmağa başladı. Rus
xalqı ilə mədəni, iqtisadi və siyasi əlaqələr nəticəsində Azərbaycanda rus
dilinin öyrənilməsi zərurəti meydana çıxdı. Bu, Azərbaycanın mütərəqqi
yazıçı və şairlərinin əsərlərində xüsusilə qeyd edilir. S. Ə. Şirvani
“Oğluma” adlı şeirində yazır:
Ey oğul,
hər lisanə ol raqib,
Xassə ol, rus elminə talib.
Onlara ehtiyacımız çoxdur,
Bilməsək dil, ilacımız yoxdur.
Rus dilini öyrənmək işində lüğətlərin, xüsusən tərcümə lüğətlərinin
böyük əhəmiyyəti vardır. Bu cəhətdən lüğətlərin
əhəmiyyətini başa düşən
mütərəqqi Azərbaycan ziyalıları tərcümə lüğətləri tərtib etməyə
başladılar. Azərbaycanda “Rusca – azərbaycanca” və “Azərbaycanca -
rusca” tərcümə lüğətlərinin ilk tərtibçilərindən biri Soltan Məcid Qənizadə
olmuşdur. S. M. Qənizadənin tərtib etdiyi lüğətlər “Lüğəti – rusi və
müsəlmani”, “Rus dilinin dilmancı”, “Lüğəti – türki və rusi” adı ilə çap
olunmuşdur. Onun “Rusca- türkcə” lüğəti ilk dəfə 1902 – ci ildə nəşr
olunub. 1922 – ci ildə isə altıncı dəfə işıq üzü görmüşdür. Sözügedən
lüğətdə sözlər rus əlifbası sırasına uyğun olaraq düzülmüşdür. Bu lüğətin
tərtibində B. C. Dalın izahlı lüğəti əsas götürülmüşdür. Lüğətdə 12000-ə
yaxın söz verilmişdir. Müəllif lüğətin yığcam olmasını burada düzəltmə
sözlərin az işlədilməsi ilə, ərəb və fars sözlərinin lüğətdə çox işlədilməsini
isə Azərbaycan dilində həmin sözlərin çoxluq təşkil etməsi ilə izah etmişdir.
1907 - ci ildə Ü. Hacıbəyovun “Türki - rusi” və “Rusi - türki lüğəti”
nəşr olunmuşdur. Bu lüğət iki hissədən ibarətdir: “Türki - rusi” hissəsində
1000
- dən çox, “Rusi - türki” hissəsində isə 600 -ə qədər söz vardır.
Müasir dövrdə isə respublikamızda nəşr olunmuş tərcümə lüğətləri
ikidilli və üçdillidir. Azərbaycanda rusca - azərbaycanca, azərbaycanca -
rusca, ingiliscə - azərbaycanca, fransızca - azərbaycanca ikidilli lüğətlər nəşr
olunmuşdur. Çap olunmuş üçdilli lüğətlərə “Rusca – fransızca –azərbay-
canca” və “Müxtəsər farsca – rusca – azərbaycanca”nı qeyd etmək olar.
Rusca – azərbaycanca lüğətlər 1928-1929, 1940-1946, 1951, 1956-
1959 və 1962 –ci illərdə nəşr olunmuşdur. “Rusca - azərbaycanca” lüğət iki
cilddən ibarətdir. Lüğətdə 60 000 - ə yaxın söz əhatə olunmuşdur.
1940 - 1946 - ci illərdə H. Hüseynovun rəhbərliyi ilə “Rusca –
azərbaycanca lüğət” tərtib olunmuşdur. Lüğət 90 000 - dən artıq sözü
əhatə edir. Lüğət IV cilddən ibarətdir. 1956 - 1959 - cu illərdə
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
164
Azərbaycan SSR EA Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu tərəfindən
iki cildliik “Rusca - azərbaycanca lüğət” buraxılmışdır.
“Azərbaycanca – rusca” lüğətlərin nəşrinə nisbətən gec
başlanılmışdır. Bu lüğət ilk dəfə 1939 – cu ildə N. Hüseynovun
redaktorluğu ilə çap edilmişdir. “Azərbaycanca – rusca” lüğətlər
1939,1941, 1951, 1962 və 1965 – ci illərdə nəşr olunmuşdur. Akademik
V. Şerba “Rusca – fransızca lüğət”in ikinci nəşrinə verdiyi giriş
məqaləsində yazır: “... bizə hansı lüğət lazım olacaqdır? Hər şeydən əvvəl,
tamamilə aydındır ki, hər bir dil üçün iki dildə izah edən (əcnəbi – milli
lüğət), yəni ruslara rus dilində, əcnəbilərə isə öz dillərində lüğət lazımdır.
Belə lüğətlər əcnəbi kitabları oxumağa və başa düşməyə və əcnəbi sözlərin
fizionomiyası ilə tanış olmağa imkan verəcəkdir” (7, s. 132).
Müstəqillik illərində leksikoqrafiya da özünəməxsus inkişaf yolu
keçmişdir. Bu dövrdə müxtəlif məzmunlu lüğətlər tərtib edilmişdir. “Dövlət
dilimiz yeni mərhələdə” adlı müsahibə - məqaləsində A.Axundov yazır:
“Müstəqil Azərbaycan dövlətinin xarici ölkələrlə günbəgün genişlənən
siyasi, iqtisadi, diplomatik əlaqələri ilk təşəbbüs kimi ikidilli çoxişlənən
sözlər lüğətlərinin hazırlanmasını aktuallaşdırır.
Dilçilik İnstitutunun müvafiq şöbələri son illər ərzində ingilis,
fransız, alman, ispan, yunan, bolqar, polyak, macar dilləri ilə Azərbaycan
dilinin çoxişlənən sözlər lüğətlərini tərtib etmişlər. Eyni prinsiplərlə
hazırlanmış həmin lüğətlərin müasir dövrdə təcrübi əhəmiyyəti xüsusilə
böyükdür”(1, s. 297).
Hər bir insanın gündəlik həyatında öz ana dilində işlənən sözlərin
mənasını başa düşmək və başqa dili öyrənmək üçün əsas iki lüğətin –
izahlı və tərcümə lüğətlərinin olması zəruridir. Tərcümə lüğətləri xarici
dili yaxşı başa düşmək, bilmək vasitəsidir. Bu lüğətlərin sözlüyü
qrammatik cəhətdən zəruri olan sözlər əsasında təşkil olunur, buraya
daha çox müxtəlif üslublarda işlədilən sözlər daxil edilir.
Tərcümə lüğətlərində sözlərin spesifik mənası, işlədilməsi verilir.
Sözlərin əsas mənası müəyyən bir dilə tərcümə edilir. Tərcümə
lüğətlərində məqsəd, sadəcə olaraq, hər hansı iki dili qarşılaşdırmaq
deyil, bir dilin zənginliyini, daxili aləmini, xüsusiyyətlərini, xarakterini
açmaqla yanaşı, bunları qarşılaşdıran dilin ekvivalent sözü
ilə düzgün əks
etdirməkdir. Tərcümə lüğətlərinin tərkibində ən çətin məsələ ana dilinin
sözlərinin ana dilində dəqiq qarşılığını tapmaqdır. Tərcümə olunan sözün
ana dilində ekvivalentini seçib ayırmaq üçün tərtibçilərdən dərin bilik,
böyük ustalıq və zəhmət tələb olunur. Lüğət tərtibçiləri nəzərdən