D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
168
təbəqəsi elmi terminologiya səviyyəsinə qaldırılmışdır və hazırda onun
əsas fondunu təşkil edir. Bununla belə demək olar ki, bütün bu lüğətlər
elm və texnikanın müəyyən sahəsinin nomenklaturasından ibarətdir.
İndiyədək uzaq və yaxın elm sahələrinin materialları əlaqələndirilməmiş,
qaqrşılıqlı surətdə nizama salınmış və müasir Azərbaycan dilinin
çoxşaxəli zəngin söz xəzinəsini əhatə edən lüğətlərin sözlüyünə daxil
edilmişdir. Terminlər bütün başqa sözlər kimi qrammatik cəhətdən
səciyyələndirilmiş və onların elmin hansı sahəsinə aid olması dəqiq
göstərilmişdir. Terminlərin tərcüməsindən sonra mötərizədə məfhum,
əşya, hadisə və s. haqqında ilkin məlumatlar verilir. Bu yenilik bir
tərəfdən keçilən terminin mənasının oxucu tərəfindən mümkün qədər
daha asan
başa düşülməsini təmin etmək, digər tərəfdən isə əksər hallarda
terminlərin sonrakı izahını verməyən, yalnız onların leksik tərcüməsi ilə
kifayətlənən ikidilli terminologiya lüğətlərində çatışmazlığı müəyyən
dərəcədə aradan qaldırmaq cəhdindən irəli gəlir. Lüğətlərə müəyyən
miqdarda müasir yazıçıların əsərlərində və danışıq dilində rast gəlinən
dialektlərarası və məhəlli sözlər də daxil edilmişdir. Görkəmli dilçi alim
akademik L.V. Şerba “Rusca – fransızca lüğət”də yazmışdır: “Nəhayət,
heç də çox şeyin obyektiv olaraq artıq olmasına
əmin olduğuna baxmaya-
raq, mən bunu açığını desək, böyük bəla hesab etmirəm.; əgər lüğətdə
çox şey buraxılsaydı, bu, pis olardı. Hər halda nəyin daha vacib, nəyin
lüzumsuz olması haqqında adi mülahizələrin son dərəcədə
subyektivliyini qeyd etməyi vacib hesab edirəm” (7, s 69).
Hesab edirik ki, böyük ikidilli lüğətin sözlüyü çox işlənən sözlər
çərçivəsində qalmamalıdır; ikidilli lüğət tərcümə olunan dilin leksik
tərkibini və onun elementlərinin tərcüməsini əks etdirməlidir ki,
yaşından, ixtisasından və fəaliyyət sahəsindən asılı olmayaraq, oxucular
ondan etibarlı vəsait kimi istifadə edə bilsinlər.
ƏDƏBİYYAT:
1.
Axundov A. “Dövlət dilimiz yeni mərhələdə” // Dil və ədəbiyyat.
(iki cilddə) II cild, Bakı, 2003, s. 297
2.
Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. (2). Leksika. Bakı: “Şərq –
Qərb”, 2007
3.
Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. I cild. Bakı: “Elm və
təhsil” 2010
4.
Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı:
“Zərdabi LTD”, 2015
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
169
5.
Yavuzarslan, Paşa. Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğü.
Ankara: Tiydem Yayıncılık, 2009
6.
Герд А. С. Основы научно – технической лексикографии. –
Л.: ЛГУ, 1986.
7.
Щерба Л.В. Опыт общей теории лексикографии // Языковая
система и речевая деятельность / Л.: Наука, 1974.
Гасимова Шалала
Современные переводческие
словари и их особенности
Резюме
В статье рассматриваются характерные черты современных
переводческих словарей, принципы понимания смысла, различие
между словарями и пояснительными словарями и недостатки этих
словарей. Здесь также упоминается пути развития истории
азербайджанской лексикографии.
Shalala Gasimova
Modern translation distionaries
and their peculiarities
Summary
The article deals with the characteristic features of modern
translation dictionaries, the principles of meaning comprehension, the
difference between dictionaries and explanatory dictionaries, and the
deficiencies
of these dictionaries. The development way of the history of
Azerbaijan lexicography is mentioned here too.
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
170
Gülara Quliyeva
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun dissertantı
ms.glary@rambler.ru
Bədii mətnin təşkilinin temporal
xüsusiyyətləri
Açar sözlər: bədii mətn, bədii zaman, mətn zamanı, temporallıq,
müəllif zamanı
Ключевые слова: художественный текст, художественное
время, текстовое время, темпоральность, авторское время.
Key words: artistic text, artistic time, text time, temporality,
author's time
Filoloji, o cümlədən də linqvistik tədqiqatlarda bədii mətnin
temporal məsələlərinə, bədii zamana həsr olunmuş tədqiqat işləri ötən
əsrin ikinci onilliyində yer almağa başlamışdır. Əvvəlcə M.L.Petrovski,
V.V.Vinoqradov, A.Q.Seytlin, sonralar M.M.Baxtin, Q.Müller, V.Mats
və başqaları bu problemə müraciət etmişlər. (Bax: 2; 3; 8; 10 və s.).
Qeyd etmək lazımdır ki, V.Vinoqradov, M.Petrovski, A.Seytlin və bir
çox başqaları bilavasitə bədii zamandan deyil, mətn zamanından
danışmış, problemə konkret mətn daxilində baxmışlar. Təhlilə cəlb
edilmiş
mətnlər bir qayda olaraq, bədii əsərləri əhatə etmişdir.
Mətn dilçiliyinin sürətli inkişaf keçdiyi dövrdə, daha doğrusu, XX
əsrin 70-80-ci illərində mətn zamanı daha çox diqqət mərkəzinə çəkilmiş,
zamana mətnyaratma vasitəsi kimi baxılmış, nəhayət, bəzi tədqiqatçılar
zamanı mətn kateqoriyası olaraq ayırmışlar. Onu da qeyd edək ki, mətn
dilçiliyi bu günə qədər mətn kateqoriyaları məsələsini həll edə bilməmiş,
istər mətn kateqoriyasının izahlarında, istər sayında, istərsə də təsnifində
konkret nəticə əldə edilməmişdir. Mətn kateqoriyaları, ayrı-ayrı
tədqiqatçıların fikirləri nəzərə alınarsa, artmaqda davam edir və bu
kateqoriyalar sırasında zaman da qeyd olunur. İ.Qalperinə görə, mətnin
zaman kateqoriyası kontinuum, retrospeksiya və prospeksiyanın
vəhdətidir (5, s. 84).
Zamanın mətn kateqoriyası kimi fərqli təqdimatları, eyni zamanda,
mətnin hissələrinə, onun yazılması, oxunmasına aid edilən zaman,
həmçinin linqvistik zaman məsələləri elmi dövriyyəyə “mətn zamanı”,
“kontekstual zaman”, “obraz zamanı”, “müəllif zamanı”, “oxucu
zamanı”, “süjet zamanı”, “hadisə və hadisələr zamanı” kimi anlayışların
daxil olmasına səbəb olmuşdur.