Microsoft Word Toxumshunasliq 2014 mbm

43 
Şəkil 2. Buğda dəninin 
enkəsiyi 
1.  Meyvə qlafı; 2. Toxum 
qabığı; 3. Aleyron təbəqəsi; 4. 
Rüşeym hissəsi 
 Toxum  qabığı. Toxum qabığı toxum borusunun xarici qa-
bıqlarından (intequmentlərdən) inkişaf edir. Dənli bitkilərin to-
xumlarında toxum qabığı yumurtalığın divarları ilə sıx birləşir.  
Mayalanmadan sonra toxumun inkişafı zamanı yumurtalığın 
divarları morfoloji və biokimyəvi dəyişkənliyə  məruz qalırlar 
və bunun nəticəsi olaraq meyvə qılafı (perikarpiya) əmələ gəlir.  
Toxumun qabığı onun daxili hissələrini mexaniki zədələr-
dən, xarici mühitin zərərli təsirindən qoruyur və suyun daxil 
olmasını, buxarlanmasını, qaz mübadiləsini və s. nizamlayır. 
Toxumlarda bu funksiyaları toxum qabığı yerinə yetirir. 
Toxum qabığının  əsasını sellüloza təşkil edir, onun bərk 
olmasına səbəb isə liqninlə hopdurulmuş olmasıdır. Toxum 
qabığında çoxlu mantar toxumaları var. Bəzi toxumların 
(kətanda) qılafının üzərində selikli maddələr, digərlərində isə 
aşı maddələri və piqmentlər olur. Toxum qabığında çoxlu 
miqdarda kül elementləri (Ca, Si, P və s.) və mikroelementlər 
aşkar olunmuşdur.  
Meyvələrin xaricdən  əhatə 
olunmuş  təbəqəsi meyvə qla-
fıdır (perikarpiya). Meyvə  qı-
lafı toxumun qabığını və digər 
hissələrini örtür. Bunula bəra-
bər meyvə  qılafı toxum örtü-
yünün daha çox inkişaf etmiş 
hissəsini təşkil edir. Toxum qı-
lafı isə  əsaslı surətdə reduksi-
yaya uğrayır və onun funksiya-
larının 
əksəriyyəti meyvə 
qılafına keçir. (Şəkil 2)  
Müxtəlif bitkilərdə konsis-
tensiyasına görə perikarpiya 
mühüm dərəcədə  fərqlənir: 
qozda bərk, günəbaxan və saflorda bir qədər yumşaq, 
taxılllarda isə örtüklüdür.  

---

44 
Şəkil 3. Çəmən yoncasının toxum 
qabığının anatomik quruluşu 
(enkəsiyi) 
1.  Polisad hüceyrələr; 2.  Sütun 
şəkilli hüceyrələr; 3. Parenxim 
Toxum qabığı xarakterinə görə parıldayan, tutqun hamar, 
didilmiş, göz-göz, biz-biz, uçağanlarla və  fırlarla  əhatələnmiş 
olur.  
Örtüklü taxılllarda (vələmir və arpa) dənlər döyüldükdən 
sonra çiçək pulcuqları ilə əhatə olunmuş olaraq qalır. Bunlar da 
dənin zədələnməsinin qarşısını almaqla saxlanmasını 
yaxşılaşdırır. Toxumların həyatilik qabiliyyətinin saxlanılması 
üçün toxum qabığının bütöv olması böyük əhəmiyyət daşıyır. 
Toxumda qabıq (qılaf) çat olduqda onun daxili hissəsi bir çox 
mikroorqanizmlər və  zərərvericilər tərəfindən zədələnir. 
Toxumun tənəffüs prosesinin intensivliyi pozulur. Bu da 
mikrorqanizmlərin aktiv fəaliyyyətini artırır.  
Qılaf və aleyron təbəqəsi 
yağış olduqda toxumlara 
nəmliyin daxil olmasının 
qarşısını alır, quru havada 
isə onu qurumaqdan qoru-
yur. Qılaf zədələndikdə to-
xum tez islanır və vaxtından 
əvvəl cücərir.  
Məlumdur ki, paxlalı ot-
larda, lüpin və başqa bitki-
lərdə toxumlara suyun daxil 
olma surəti onların qabı-
ğında olan daxili toxuması 
(palisad) ilə  əlaqədardır. 
(Şəkil 3 ) 
Onun tərkibi dəyişdikdə 
suyun daxil olması azalır və 
hətta qabıqları su buraxma-
yan bərk toxumlar əmələ  gəlir. Lakin qabıqların bütövlüyü 
pozulduğu zaman su dərhal daxili toxumalara keçir. Su 
toxumun bütün hissələrinə eyni qaydada daxil olmur. Belə ki, 
dənli bitkilərdə su rüşeym hissəsinə, paxlalı bitkilərdə isə 

---

45 
mikropile hissəsinə tez çatır.  
Toxumların qılafı  məhlulda olan bu və ya digər maddələrə 
görə yarımkeçiricilik qabiliyyətinə malikdir. Belə ki, arpanın 
dəni zəif faizli sulfat turşusunun məhlulundan suyu udur. 
Lakin, turşunu udmur. Toxum qılafının yarımkeçiricilik qa-
biliyyətli olmasının bioloji və təsərrüfat əhəmiyyəti var.  
Toxumların iriliyindən, yetişmə  dərəcəsindən və sort 
xüsusiyyətlərindən asılı olaraq toxumun müxtəlif hissələrinin 
nisbəti dəyişir.  
Məsələn:             
                               buğdada                      qarğıdalıda    
Qılaf                       8, 9%                           7,4% 
Endosperm             87,9%                         82,5 % 
Rüşeym                  3,2 %                           10, 1 %      
  
Verdiyimiz misaldan göründüyü kimi toxumun əsas his-
səsini ehtiyat qida maddəsi təşkil edir. Toxum nə qədər iri və 
ağır olarsa tərkibində ehtiyat qida maddəsi o qədər çox olar. 
Həmçinin belə toxumlarda rüşeym də böyük olur.  
Toxumların qabığı möhkəm olduqda külli miqdarda və 
qeyri-normal  şəraitə davamlı olmaqla, bitkidə  məhsuldarlıq 
yüksək olur.  
 
2.2.  Toxumların inkişaf dövrləri və fazaları 
 
Toxum çiçəkli bitkilərdə çoxalma orqanı hesab olunur. To-
xum yumurtacıqların mayalanması  nəticəsində ana bitki üzə-
rində  əmələ  gəlir və o, ana bitkidən ayrıldıqda müstəqil orqa-
nizmin başlanğıcı hesab olunur. Daha doğrusu, toxum bitkinin 
ontogenezində rüşeym stadiyasıdır, ondan yeni bitki inkişaf edir. 
Toxumun içərisində rüşeym və onun ilk qidasını təşkil edən 
ehtiyat qida maddəsi var. Toxumun rüşeymi üç hissədən: 
tumurcuq, kökcük və ləpədən ibarətdir. 
Toxum inkişafa başladıqda tumurcuqdan gələcək  yarpaq və 

---

46 
gövdə, kökcükdən bitkinin kök sistemi, ləpədən isə bitkinin ilk 
yarpaqları əmələ gəlir. 
Ehtiyat qida maddəsinin toplandığı  əsas toxumaya (ehtiyat 
parenxima) endosperm (endosperm – daxili toxum deməkdir) 
deyilir. 
Bəzən belə olur ki, ehtiyat qida maddələri endospermdə yox, 
rüşeymin öz hissələrində toplanır, bu zaman o, endospermsiz 
toxum adlanır. Endospermli (bir ləpəli) toxumlara buğda, arpa, 
vələmir və s. taxıl bitkiləri, zanbaqçiçəklilər və sair bitkilər 
daxildir. 
Endospermli toxumlar rüşeym, endosperm və qabıqdan 
ibarətdir. Qabıq rüşeym ilə endospermi xaricdən əhatə edir. 
Rüşeym kökcük, gövdəcik və tumurcuqdan ibarətdir Bun-
lardan başqa endosperm ilə rüşeym arasında qalxancıq olur ki, 
o, endospermdən  qida maddələrini sorub cücərməkdə olan rü-
şeymə keçirir. Qalxancıq rüşeymin ilk yarpaqcığı hesab olunur. 
Rüşeymin ilk yarpaqcıqları isə  ləpə adlanır. Endospermli 
toxumlarda qalxancıq bir ədəd olduğundan, bir ləpəli toxumlar 
adlanır. Endospermli toxumlarda ehtiyat qida  maddəsi olaraq 
əsasən nişasta və zülal toplanır. 
Endospermsiz (iki ləpəli) toxumlara misal olaraq lobya, no-
xud, alma, pambıq, badımcan, palıd, gənəgərçək və s. toxum-
ları göstərmək olar. Endospermsiz toxumlar qabıq və rüşeym-
dən ibarətdir. Rüşeym yenə də kökcükdən, tumurcuqdan və iki 
ədəd  ləpədən ibarətdir. 
Endospermsiz toxumların ləpələrində ehtiyat qida maddələri 
toplanır. Bu toxumlarda ehtiyat şəklində zülal və nişasta 
toplandığından onlar zülallı–nişastalı toxumlar adlanır. Lakin 
ehtiyat qida maddələrinin əsas hissəsini zülal təşkil edir. 
Yuxarıda qeyd etdik ki, çiçəkli bitkilərin çoxalmasında 
toxum  əsas rol oynayır. Toxumun cücərməsi üçün əlverişli 
şəraitin olması lazımdır. Hər şeydən əvvəl toxumun cücərməsi 
üçün istilik, rütubət, işıq, tənəffüsü üçün isə oksigen lazımdır. 
Toxuma daxil olan suyun təsiri altında toxum şişir. Su ilə 

---