Microsoft Word yadigar 55 4267227 yadigar- ?l?sg?r doc
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ələsgər Mirzəzadə 38 genişlənir. Bu günkü Azərbaycan əraziləri, o cümlədən Muğan düzü də Göytürk tayfalarının otlaq və yaşayış məskənlərinə çevrilir. Bu günkü Muğanın toponimikası mük, muq, muğ, maq və başqa adlara gedib çıxırsa, adı Muğan olan türk xaqanı haqqında da düşünmək lazımdır. Bəlkə bu xaqanın vaxtında və yaxud ondan sonrakı dövrlərdə yaylağı və qışlağı olan Muğan düzü onların daimi məskəni olaraq, elə Muğan xaqanın adı ilə Muğan adlandırılmışdır? Alim- lərimizin və tədqiqatçılarımızın bu fikrə olan münasibətini bilmək istərdik. Muğan düzündə qədimlərdə bir neçə tayfaların yaşaması tarixdən bizə məlumdur. Ön və orta Asiyada baş verən iqtisadi, siyasi ab-hava və bu hadisələrin nəticəsi kimi şimali və cənubi Qafqazda etnik dəyişikliklər ərazidə müxtəlif tayfaların məskunlaşmasına səbəb olurdu. Bunlar əsasən, irandilli, qafqazdilli və türkdilli xalqlar idi. Mənim qənaətimə görə, qədim dövrlərdə Muğanın bir sıra topo- nimləri irandilli (farsdilli yox!), bir çox toponimləri isə yerdəyişmələr nəticəsində türk və qafqazdilli leksikaya mənsub olmuşlar. Mənbələrin təhlili göstərir ki, Sasanilər dövründə imperiyanın vilayətlərindən biri olan Alba- niyadan fərqli olaraq özünün müstəqil inzibati–idarə sistemi olmayan Adurbadaqanın ərazisi əsasən türkdilli və irandilli tayfalarla məskunlaşmışdı. Əhalinin bir hissəsi İran dilləri qrupunun ləhcə və dialektlərində danışsa da, həmin dil qruplarından olan hakim orta fars-pəhləvi dili ge- niş xalq kütlələrinin danışıq dili ola bilməmiş, yalnız kargü- zarlıqda işlədilmiş və ancaq hakim təbəqənin dili olmuşdur. Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 39 X əsrin sonlarında Azərbaycanda olmuş əl-Müqəddəsi Azərbaycan əhalisinin bir hissəsinin danışdığı dilin İran dilləri qrupuna (fars-pəhləvi dillər qrupuna yox!-Ə.M) daxil olduğunu etiraz etməsə də, onun çətin anlaşıldığını, bəzi sözlərin isə xorasanlılarkına oxşadığını təsdiq edir. Bu türk dili idi. Əl-Müqəddəsi bu fikri söyləyərkən Səlcuqlular dövləti hələ yox idi. Yəni bu, onu sübut edir ki, səlcuq- lulardan çox-çox əvvəl Azərbaycanda – Muğanda türklər yaşamışlar. Ərəb alimi əl-Cahiz təsdiq edir ki, “türklər və xorasanlılar mahiyyətcə eyni xalqdır, oxşar xasiyyətə malikdirlər, özləri də bir hüdudda yaşayırlar”. Tarixdən məlumdur ki, XI əsrdə Xorasan oğuz Səlcuq türklərinin məskəni olmus, imperiya olaraq mövcud olduğu müddətdə Nişapuru, Reyi, İsfahani, Həmədani özlərinin paytaxtları seçmişlər. Görkəmli tarixçi alim Sara Aşurbəyli Muğan haq- qında fikirlərini ərəb müəlliflərinə istinad edərək belə ifadə edir: “Muğan əyalətində körfəzdən aralı maqların yaşadığı böyük bir kənd var idi... Burada qədim maqlar yaşamış, Sasanilər dövründə və daha əvvəl onların arasın- da kahinlər təbəqəsi yaranmışdı. Muğan sözü bir çox şərq, o cümlədən Muğan düzü, Muğan şəhəri toponimik terminlərinin əsasını təşkil edir” (S.Aşurbəyli, “Şirvanşah- lar dövləti”, səh.26). Mənbə və xəritələrə əsasən, Muğan düzünün müəy- yən dövrlərdə Kaspilər-Kaspiana, Balasakan, Paytakaran vilayətləri adlanması məlumdur. Kaspilər Qafqaz Albaniyasının cənub-şərq və Atro- patenanın Xəzər sahilində (Muğan düzü) yaşamış tayfa- Ələsgər Mirzəzadə 40 lardan biri olmuşdur. İlk dəfə bu ada Herоdotun “Tarix” əsərində rast gəlinir. Məşğuliyyətləri əsasən maldarlıq, balıqçılıq və toxuculuq olmuşdur, o cümlədən hərbi işi sevmiş, döyüşkən xalq kimi tarixə düşmüşlər. Onlar Ma- kedoniyalı İsgəndərin qoşunlarına qarşı döyüşlərdə iştirak etmişlər. Kaspiana, Kaspi dənizi və Kaspi keçidi adı da kaspilərlə əlaqədardır. E.ə. II-I əsrlərdə tarixi Albaniya və Atropatenanın tərkibində bir neçə əlavə tayfaları özlərinə birləşdirməklə Kaspiana adlanmışlar. Şərqi Avropanın cənubunu Yaxın Şərq ölkələri ilə birləşdirən ticarət karvan yolu da Kaspiana ərazisindən keçmişdir. Kaspilər Midiya şahlığı dövründə – e. ə. VII-əsrin 2-ci yarısı - e.ə.VI əsrin ortalarında Muğan düzü də daxil olmaqla Xəzərsahili boyu böyük bir əraziyə malik olmuşlar. Bu dövrdə Azər- baycanin cənubu, o cümlədən Muğan vilayəti Midiya şa- hlığından, sonra isə Əhəməni şahlığından (e.ə.VI - IVəsr) asılı vəziyyətdə idi. Balasakan adı III əsrdən, Sasani hökmdarı I Şapurun kitabələrindən məlum olub. Balasakan toponiminin birinci komponenti – “bala”, yaxud “bağa” –Allah, səcdəgah, ikin- ci kompanenti - “sakan” isə fars dilində cəm halda “sa- klar”(tayfa) deməkdir. Balasakan sakların Allahı, səcdəgahı mənasını bildirir. Aparılan araşdırmalar da sübut edib ki, Balasakan-- Muğan vilayəti dinin, Zərdüştlüyün ibadət mərkəzi olmuş- dur. Digər mənbələr Balasakanı “Sakların düzü” adlan- dırmışdır. S.Aşurbəyliyə görə, erməni və alban mənbə- lərində “Balasakan çölü” toponiminin adı çəkilir. Mənası Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 41 “sakların allahının çölü” demək olan Dəşti-Balasakan Mu- ğan çölündə yerləşdirilir. Paytakaran isə bir vilayət olmaqla, erkən orta əsr- lərdə Muğanın da bir hissəsini öz ağuşuna alıb. Əl-Məsu- diyə görə IV-V əsrlərdə Abşeron yarımadası, Şirvanın Xə- zərsahili boyunca cənub-şərq hissəsi və Muğanın bir his- səsi (şimal-şərq) Paytakaran əyalətinə daxil idi. S.Aşurbəy- liyə görə Paytakaran 2 komponentdən ibarət olmaqla (paytak-paytaxt (fars), Arran-Albaniyanın yerli adı) “Arra- nın paytaxtı” deməkdir. Ərəblərin dövründə bu şəhər Beyləqan adlandırılıb. Bütün bu məlumatları verməkdə məqsədimiz, ayrı-- ayrı dövrlərdə Muğana aid bilgiləri araşdırmaqla dəqiq nəticəyə gəlməkdir. Mülahizə və reallıqlar, yəni ərazilərdə tapılan mad- di-mədəniyyət abidələri Azərbaycanın bir parçası olan - Muğanın tarixini miladdan əvvəlki minilliklərə aparıb çıxarır. Təkçə Muğanın Cəlilabad ərazisindəki tarixi abidə- lərinə nəzər yetirsək və onları qaynaqlarla müqayisə etsək, bu ərazinin nə qədər qədim dövrə malik olduğunu, mən- bələrdə yazılanların əksəriyyətinin bu bölgədə cərəyan etdiyini görərik. Şimali Azərbaycanın cənub-şərq bölgəsində, Muğa- nın isə mərkəzində yerləşən Cəlilabad bölgəsi eyni za- manda qədim tarixə malik atəşpərəstliyin, Zərdüştlüyün də vətənidir. Göstərilən mənbələrə və ərazidə tapılan tarixi nümunələrə əsaslanaraq deyə bilərik ki, Zərdüştlük bu ərazilərdə xalqın dini inancına çevrilmiş, ətraf ərazilərə də buradan yayılmışdır. Muğanın Cəlilabad ərazisində Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|