Rüstəm Kamal
134
Илк бахышдан сяфяр тяяссцратлары бязякли ъцмляляря,
тяяъъцб вя щейряти ифадя едян бядии тяйинляря имкан
вермялийди. Анъаг салнамя тяфяккцрцнцн чевиклийи
феллярин фяаллыьына шяраит йарадыр. Елчин бядии
тяйинлярдян сон дяряъя хясисликля истифадя едир.
Ещтирас
мянтигини
зоометафораларла
шяртлянир.
(«Амма бунун Оруъ бяйя щеч бир дяхли йохуйду. О,
мадйаны чылпаг минмяйи чохдан юйрянмишди».
«Краличанын диш йери гярбли ханымларын асийалы
кишилярин чийниндя мющцрцйдц», «Ещтирасы
юдянилмяйян гадын аъ пялянэляря охшайыр,
сифятиндя мутиликля гязяб якиз мяскян салыр».
«Кишиляр ат чапмаьы чох севир, цлйа щязрятляри -
Оруъ бяй краличанын истядийи суала долайысы иля
ъаваб верди».)
Е.Щцсейнбяйли эцзэц принсипляриндян истифадя
едяряк, Оруъ бяйин (Дон Жуанын) эерчяк мифик
биографийасы иля мцяллиф «мяни» арасында ялагя
йарадыр, паралеллийя ъан атыр.
«Бялкя
дя
мян
Оруъ
бяйин
нявясийям…
Эюстяричиляримин щамысы Оруъ бяйин нявяси
олмаьымы сцбут едир». Йахуд: «…мян дя щярдян Оруъ
бабамын йолуну тякрар елямяйи дцшцнцрдцм…».
Оруъ бяйин маршруту иля мцяллифин Испанийайа мцасир
сяфяри гящряманын егосу иля цст-цстя дцшцр.
Йазычынын ещтирасы, тящкийя темпраменти демяк
олар ки, роман-екскурсун щяр бир епизодунда щисс
олунур. Гайде садяъя онун йол бялядчиси, йахуд
тяръцмячиси дейил, мцяллиф тящтящшцурунда Оруъ
бяйин севдийи щерсогинйалардан биридир. Ясяр бойу
давам едян Гайде - мцяллиф диалогу Шярг - Гярб, киши-
гадын башланьыъларыны символизя едир. (Щятта
тясадцфи дейил ки, романын бир бюлмяси «Оруъ бяй
Rüstəm Kamal
135
Байатын вя мяним хач суйундан кечмяйим, Гайде иля
кябин» адланыр).
Роман католик (христиан) мяканында бир Гызылбаш
бяйинин Ещтирас Тарихидир, (ЕРОС – ТАНАТОС
ТАРИХИНИДИР)
Куртуаз дцнйасы иля Елчин Hüseynbəylinin роман-
екскурсу
ич-ичядир.
Билдийимиз
кими,
куртуаз
дцнйасынын «йухарысы» Севэи, йахуд Дамадыр. Куртуаз
дцнйасынын яняняви персонажларыны (крал, щерсог,
мяшуг-мяшугя) Е.Щцсейнбяйли юз роман мянтигиня табе
едир. Мяшуг – мяшугя интригасы, орта ясрлярин куртуаз
дяйярляри
бу
романын
поетикасыны
мцяййянляшдирмишдир.
Rüstəm Kamal
136
YAŞARIN YUXULARI VƏ HEKAYƏLƏRİ
Yaşar аз yazmaq əxlaqına malik yazıçılarımızdandı.
Düşünürəm ki, Moris Blanşonun “Kafka və yaradıcılıq
tələbatы” adlı essesiси onun hekayələrinин mahiyyətini
anlamaq üçün epiqraf seçilə bilər: “O öz ölümünün hesabına
yaşamağa borcludur və ümidsizlik iчində və ümidsizlikdən
qurtulmaq naminə – gecikmədən hökmün verilməsi naminə
düçar olmağına yeganə xilas yolu kimi baxmalıdır”. Bu epiqraf
Yaşarın personajlarının ontoloji təcrübəsini anlamaq üçündür.
Йашарын hekayələrинdə (“Tabut”, “Dəfn”) tanatoloji
başlanğıc «hakimi – mütləqdir». Ölüm burada adi юмцр
hadisəсиdir, insanların davranışını müəyyənləşdirən aktdır.
Tanatoloji başlanğıc bütün obrazları və motivləri bir məcraya
yığır, təhkiyənin ümumi tonallığını, səs-rəng palitrasını təmin
edir.
«Bu dünya»nın rəng simvolikası - qara rəngdir: qara köpək,
qara gecə, qara kağız, qaranlıq... Bu məkanda qaraltılar, qara
kölgələr dolaşır: “Salman kişi bir də o qara qaraltıya baxdı.
Qara köpək tərpənmirdi”; “Qulam kişi bu dəfə başını
qaldıranda tavandakı o qaraltını görmədi, bir sonsuz
qaranlıq gördü”.
Oğul юз ata evinə (məkanına) gecə gəlir, gecəykən, yaxud
səhər açılanda da evi tərk edirlər. Ruhlar kimi. Səhər açılmamış
şəhərə qayıdırlar, əriyib yoxa çıxırlar. Oğul sanki fiziki varlıq
yox, substansial varlıqdır. Ata ilə oğul arasında yalnız ruhi
ünsiyyət, gözəgörünməz energetik təmas mümkündür.
“Surxay bu gecə çıxıb gedəcəkdi”; “Gecənin bu vaxtı
darvazanı döyən özgə kim olardı axı? Oğlu Nüsrətiydi”.
Hekayələrin səs semiotikası da maraqlıdır. Səslər divarın o
üzündən, qapının, darvazanın dalından - “o dünyadan” gəlir:
“Darvaza döyülürdü. Yaqub kişi hiss elədi ki, darvazanı
döyən hər kimdisə bu dəqiqə sakitcə dayanıb”; “Üç ay
Rüstəm Kamal
137
bundan qabaq bir axşam çağı zəng səsinə qapını açıb
atamla tapışdım”; “Bir gecə İsmayıl yuxuya gedəndə
qəflətən divarın o tərəfindən qulağına səs gəlmişdi”.
Yaşarın kənd dünyası əslində yuxular dünyasıdır, ruhlar
dünyasıdır. (“Kəndin bütün işıqları keçmişdi. Hamı şirin
yuxudaydı Təkcə itlər yatmamışdı, elə hey hürüşürdü”).
Personajların hər birinin konkret adı, işi-gücü, qayğısı olsa da,
təsvir olunan xronotop gecə, şər vaxtına və personajların
arasındakı münasibətlər irrasional başlanğıca malikdir. Yaşarın
bütün personajlarının yaşamı yuxu ilə bağlıdır. Yuxuya
getmək, yuxu görmək onların ontoloji mahiyyətidir (“Bəlkə də
Yaqubu qara basırdı, bəlkə hələ də yuxudaydı”; “O gecə
Səlbi qarı düz səhərəcən yuxuda sayıqlamışdı”; Onlar
liminal varlıqlardır, nə ordandırlar, nə burdan – “yazıq arvad
nə yatan kimi yatır, nə duran kimi durur. Doxdura
aparmışdım, baxıb dedi, ürəyidi”. “Salman kişi iki həftəydi
yata bilmirdi”; “Yuxu-oyaq” qarşıdurması “ölü-diri”
qarşıdurmasını ehtiva edir. Mifoloji düşüncə üçün yuxu
ölümün metaforasıdır (“Kitabı-Dədə Qorqud”da yuxu
kiçik ölümdür”).
Ataların dünyası ilə oğulları bağlayan yuxulardır. Uşaqlığın
qeyb olmuş dünyasıdır. Yaşarın epik söyləmələrində kişilər
gənc qadınların uşaqlar analarının nəfəsini, ətrini, iyisini
xatırlayırlar. İyi-qoxu, ətir “o dünya”nın əlamətidir: “Bir
vaxtlar Nüsrət də anasının saçlarını beləcə iyləyə-iyləyə
yatardı”; “Anamın ilini təzəcə vermişdim. Yazığın nəfəsi
hələ də evin havasındaydı”.
Kişilərin məkanında qadınlar sanki mövcud deyil. Onlar ya
xəstə olurlar - bu da onların fiziki varlığını heçə endirir, ya
ölürlər. Bir sözlə, qadınlar щямишя kişi məkanından
periferiyaya, yaxud heçliyə, ölümə göndərilir (“Arvadı
öləndən bəri Əmrah yaman sınıxmışdı. Hər dəfə o arvad
yuxusuna girəndə diksinib oyanardı, bütün gecəni halı
özündə olmazdı...”).
Dostları ilə paylaş: |
