Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Keçmiş zamanın ikinci dərəcəli
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 281
nız müasir Azərbaycan ədəbi dili üçün səciyyəvidir. Bu da “Ki- tab”ın məhz Azərbaycan dilində yazıldığını arqumentləşdirən ən tutarlı faktlardan hesab oluna bilər. Yeri gəlmişkən, türkologiyada -ıb 4
üçün xarakterik olması xüsusi olaraq qeyd olunur. Burada M.Er- ginin “bugün artık Osmanlı sahasında bu şekil (-ıb 4 nəzərdə tutu- lur – Ə.T.) kullanılmamaktadır” fikrinə tarixi-linqvistik müstəvidə aydınlıq gətirmiş K.Bəşirovun bir fikrini eynilə xatırlatmaq lazım gəlir: “Nəqli keçmişin -ıb 4 morfemi oğuz qrupu dillərindən daha çox Azərbaycan dilində keçmiş zaman anlayışı ifadə etmək üçün işlənir: Yaz gəlıib, qar əriyib, yollar açılıb və s. -ıb morfeminə əski Anadolu türkcəsində -ıp şəklində aktiv rast gəlinsə də, osmanlı türkcəsində artıq bu şəkilçi tək-tük sözlərdə istifadə edilmişdir” 1 . E.Əzizovun fikrincə, “Azərbaycan dilinin tarixində -ıb nəq- li keçmiş zaman forması birinci şəxs tək və cəmdə də işlənmiş- dir, lakin bu xüsusiyyət müasir Azərbaycan dili şivələri üçün xa- rakterik deyil. Həmin keçmiş zamanın birinci şəxs tək və cəmində -ıb şəkilçisinin işlənməsi XV-XVII əsrlər Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində müşahidə edilir: Eylə sayru düşübəm ki, mana sihhət verməz (Kişvəri); Ey Füzuli, olubam ğərqeyi – girdabi – cü- nun (Füzuli)...” 2 -ıb
4 nəqli keçmiş zaman formasının birinci şəxs təkdə və cəmdə işlənməsinə “Kitab”ın dilində də rast gəlinmir. Bu da “Kitab”ın XV əsrdən əvvəlki dövrlərdə yazıya alındığını aydın şəkildə göstərir. “Kitab”ın dilində -ub, -üb nəqli keçmiş zaman forması da- ha çox III şəxsin təkində müşahidə edilir: olubdur. “Çünki Qazan bəgdən buyruq olubdur, qoη otursun!”; baş kəsübdür, qan döküb- dür”. Gördilər kim, ol yigit kim baş kəsübdür, qan dökübdür, Bay- börə bəgiη sağında oturar”... Buradakı “-ıb 4 +-dır
4 ” nəqli keçmiş zaman formasının qrammatik semantikasını belə səciyyələndirmək
1 K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər.Bakı,2009,səh.138. 2 E.Əzizov. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı, 1999, səh.190-191. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 282
olar: birinci cümlədə danışanın icra olunmuş iş və hərəkət barədə qeyri-şahid kimi çıxış etməsi, ikinci cümlədə isə danışanın icra edilmiş iş və hərəkətin nəticəsi barədə xəbər verməsi məhz “-ıb 4
4 ” forması ilə reallaşdırılıb. “Kitab”ın dilində -ıb 4 morfemi həm də feli bağlama şəkil- çisi kimi çıxış edir: -ıb 4 formasında. “Qara dəηiz kibi yayqanıb gə- lən kafərin ləşkəridür”; -ıbanı 4 , -ıban 4 morfemi daxilində: “Qalqu- banı yerimdən turam, deirdim”; “Dədəm Qorqud gəlübən şadlıq çaldı”... Türkoloji ədəbiyyatda -ub və -uban feli bağlama formala- rının -ıb nəqli keçmiş zaman şəkilçisindən törədiyi göstərilir. İ.Və- liyev bu cür fikirləri saf-çürük etməklə yanaşı, -ıb şəkilçili feli bağlama və zaman anlayışı məsələlərinə də aydınlıq gətirməyə çalışıb: “-ıb şəkilçili feli bağlama konkret olaraq hərəkətin hansı zamanda icra olunmasını göstərə bilmir və feli bağlamanın zamanı özündən sonra gələn təsriflənən felin zamanı ilə müəy-yənləşir, ancaq -ıb şəkilçili nəqli keçmiş zaman forması konkret olaraq hərəkətin icra olunduğu zamanı göstərə bilir” 1 .
4 + -dır” formasının təkrarlanması özünü göstərir: Məgər səniη ağaη yoq olubdır? Yürəgiηə qaynar yağlar qoyulubdır? Qara bağrıη sarsılubdır... Göründüyü kimi, mətndəki ahəngdarlıq və melodi-yalılıq həm də “-ub + -dır” formasının təkrarlanması ilə yaradılıb. Heç şübhəsiz ki, bu cür təkrarlanma poetik mənanı da qüvvətləndirir.
morfoloji göstəriciləri -ar, -ır indiki zaman şəkilçisi keçmiş zaman mənasını ifa- də edir: “Yumruğımda talbınan şahin bənim quşımı alur gördüm.
1 İ.Vəliyev. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində keçmiş zamanın ifadə formaları. Bakı, 2009, səh.155. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 283
Gögdən ildırım ağ-ban evim üzərinə şaqır gördüm... Quduz qurtlar evimi dəlir gördüm. Qara dəvə əηsəmdən qarvar gördüm. Qarğu kibi qara saçım uzanır gördüm, uzanıban gözümi örtür gör- düm...” Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə modelin- də olan bu cümlələrdə budaq cümlə əvvəl, baş cümlə sonra işlə- nib. Bu cümlələrin tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cüm- lə modelində olması mətnin müasir şəklində daha aydın görünür: “Gördüm ki, yumruğumda bir şahin çırpınıb, quşumu əlimdən
Quduz qurdların evimi dəldiyini gördüm. Qara dəvənin ənsəmdən qapdığını gördüm. Gördüm ki, qara saçım qarğı kimi uzanır, uzandıqca gözümü örtür...” 1 . Burada iki cəhət diqqəti cəlb edir: tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə modelinə uy- ğunlaşdırılmış cümlələrdə indiki zaman forması eynilə saxlanılıb; sadə cümlə modelinə uyğunlaşdırılmış cümlələrdə isə indiki zaman forması keçmiş zaman məzmunlu feli sifət şəkilçisi ilə əvəz edilib: şaqır-çaxdığını, dəlir-dəldiyini qarvar-qapdığını. Bu cür sadələşdirmə (sonuncu nümunələr nəzərdə tutulur) -ar, -ır indiki zaman formasının məhz keçmiş zaman mənasında işləndiyini qa- barıq şəkildə göstərir. Qeyd edək ki, -ar, -ır indiki zaman forması- nın keçmiş zaman mənasında işlənməsi “Dastan” poetikası, ümu- mən bədii üslub üçün səciyyəvidir. Burada İ.Tahirovun türkoloji ədəbiyyata, xüsusən də A.Axundovun “Dilin estetikası” (1985) ki- tabına istinadən söylədiyi fikirləri eynilə təqdim etməklə kifayət- lənmək olar: “...bədii üslubda, canlı danışıq dilində, şifahi xalq ya- radıcılığının müxtəlif janrlarında keçmiş zaman mənasında işlən- miş indiki zaman forması keçmişdə icra edilmiş iş və ya hərəkəti, mövcud olmuş halı daha canlı şəkildə verərək, oxucunu və ya dinləyəni həmin hərəkətlərin bilavasitə iştirakçısına çevirmək məqsədini güdür, bu yolla onun təsir gücünü artırır...” 2 .
1 Kitabi-Dədə Qorqud. 1988, səh.142. 2 İ.Tahirov. Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007, səh.168-169.
Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|