Moisey Kalankatuklu Albaniya tarixi
Yüklə 6,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- M Ü Q Ə D D İ M Ə
9 M Ü Q Ə D D İ M Ə Azərbaycanın X əsrə qədərki vəziyyəti haqqında fikir söyləməyə imkan verən yeganə yerli mənbə Moisey Kalankatuklunun “Albaniya tarixi” əsəridir. “Albaniya tarixi”nin adına ilk erməni katolikosu Ananiyanın (943-967-ci illər) Xaçına gəlməsi ilə əlaqədar rast gəlinir. O, Xaçına Albaniya katolikosu Qaqikin (948- 962-ci illər) dəvətilə 958-ci ildə gəlmişdir. 1 Qaqik xəbər verir ki, “elə əvvəldən olduğu və “Albaniya tarixi”ndə yazıldığı kimi ( orpes ev er i skzbane leal ev karqeal i patmutean Aquantis) “o, Albaniya katolikosluğuna müqəddəs Qriqori adından seçilmişdir. Qaqik bu tarix kitabına müraciət etməyi təklif edəndə -o eşitmişdi ki, Albaniya xristianlığı Erməniyyədən qabaq qəbul etmişdi.- Ananiya buna icazə vermədi və dedi ki, bu kitab səhih deyil, çünki “Albaniya- baş yepiskopluq, Erməniyyə isə - katolikosluqdur”. Bundan sonra “Albaniya tarixi” erməni katolikosunun əlinə düşür və o tələb edir ki, “albanların xristianlığa qəbul olunması haqqında orada yazılıb bizə lazım olan (yəni bizə əlverişli olan),bizim görmək arzusunda olduğumuz məlumatı(zor sireak orum ev sanqordn eak tesutean) həmin “Tarix”dən tapsınlar”. Sonra Ananiya bu tarixdən aşağıdakı parçanı oxudu:”Havari Bartolomey 1 X.Datean. Nivter usumnasirutean Aqunatis Patmuten. Ararat, 1896,s 22-25;N. Akinean.Movses Dasxurantsi ( koçuats Kaqankatuatsi) ev İr Patmutivn Aquanits. Handes Amsorea , Vyana, 1958,s.13-15 .
10 və Havari Faddeydən 266 il sonra, erməni çarı Trdatın 17-ci ilində və Albaniya çarı Urnayrın (hakimiyyəti günlərində) Surean Pəhləv Arşakuni nəslindən olan Erməniyyənin maarifçisi müqəddəs Qriqori həmin havarilər tərəfindən taxta çıxarıldı;Erməniyyə və Albaniya çarları olan Trdat və Urnayr isə bu zaman hələ də bütpərəstlikdə qalmaqda davam edirdilər” 1 . Bildiyimiz kimi, bu, “Albaniya tarixi”ndə yoxdur. Stepannos Orbelian eyni hadisələri təsvir edərək deyir ki, Ananiyanın məsləhəti ilə “Albaniya tarixi ”nə son dərəcə diqqətlə təyin olunmuşdu; onlar (albanlar) 440 il ərzində erməni kürsüsünə müti olublar; Albaniya katolikosları bu dini rütbəyə ermənilərin əli ilə çatırdılar, bu erməni ( baş keşişləri) patriarx, onlarınkı (albanlarınkı) isə - arxiyepiskop idi: bu vəziyyət erməni 25 katolikosunun hakimiyyəti ərzində, ta katolikos Avramadək (davam etmişdir). 2 Bu parça (əlavə izahatlarla) “Albaniya tarixi”ndə (I, 11 və II, 7)verilmişdir: lakin bütün bunlar “Albaniya tarixi”nə əlavə edilmiş uydurma və qondarmadan başqa bir şey deyildir. Ananiya “tarix” in mətnində heç oxunmamışdı ki, “Albaniya xristianlığı ermənilərdən 270 il qabaq qəbul edib” (bax: II, 6, qeyd 21 və 22) və “Albaniyanın ( katolikos) taxtı Erməniyyədəkindən qabaq təsis olunub”( qeyd 29). Beləliklə, aydındır ki, əgər ermənilər xristianlığı 327-ci il 1 Yenədə orada, s. 25. 2 Bax: M.F.Brossenin Orbelianın “Sünikin tarixi”əsərinin fransızca tərcüməsinə (I, Peterburq, 1861, s.161).
11 xristianlıqda idilər və bu tarix eramızın 54-cü ilinə müvafiqdir. Xaçpərəstliyi İsanın şagirdləri Havarilər Faddey, Yelisey vəVarfolomeydən qəbul etdiyi üçün Albaniya kilsəsi birinci Havari kilsəsidir ( pervo- apostolskaya). Sonralar “Albaniya tarixi” nin adı Uxtanesin X əsrin sonlarında tərtib edilən “Gürcülərlə ermənilər arasında kilsə əlaqələrinin kəsilməsi tarixi” əsərində çəkilir. 1 Bu əsərdə həqiqətən mətnlər uyğun gəlir. Uxtanes 64-cü fəsildə yazır ki, öz mətnini o, “ başqa bir tarixdən (yaylme patmutene )” götürmüşdür, həm də Uxtanesin mətni “ Albaniya tarixi”nin II kitabının 6 –cı fəsli ilə 2 kəlmə- kəlmə düz gəlir: burasını da qeyd etmək lazımdır ki, “Albaniya tarixi”ndə Avramın məktubunun təkcə şərhi verildiyi halda, Uxtanes həmin məktubu daha tam şəkildə iqtibas edir ( 70-ci fəsil). Bu isə yalnız onu göstərir ki, Uxtanes eyni mənbədən daha tam şəkildə istifadə etmişdir. Uxtanes 65-ci fəsildə 3 qeyd etdiyi bəzi təfərrüatlar “Albaniya tarixi”-ndən “i patmutene ivreants ( daha doğrusu – albanits)”, yaxud Albaniya tarixçilərindən ( patmaqratsn Albanits) götürülmüşdür. Çox ehtimal ki, bu təfərrüat “Albaniya tarixi” nin II kitabının 6-cı fəslindən götürülmüşdü. 4 Yenə də aydın olur ki, 1 Uxtanes. Patmut`ivn bajanman, II, s.122; M.Brosse. İki erməni tarixçisi,s.338. 2 Uxtanes. Patmut`ivn bajanman, II,s.122. 3 Yenədə orada; M.Brosse, s. 345-346. 4 Uxtanesin bu sözündən görünür ki, “Albaniya tarixi” tək bir müəllif tərəfindən tərtib edilməmişdir. Bu barədə daha dəqiq məlumat üçün bax: Fəridə Məmmədova”Alban tarixi”.Bakı,1977. 12 Uxtanes də, Moisey Kalankatuklu da eyni bir mənbədən istifadə etmişlər. XIII əsr müəllifi Stepannos Orbelian əsərinin 25 və 26-cı fəsillərində “A lbaniya tarixi” ndən danışması həmin tarixin müvafiq yerlərinin birbaşa öz əsərinə köçürülməsindən başqa bir şey deyildir; onun 25-ci fəsli isə tamamilə “Albaniya tarixi”nin “ orta ( yəni ikinci) kitabını”xatırladır (Albanits Patmuteani i mijin hatori). 1 “Albaniya tarixi”nin tərtib edildiyi təxmini vaxtı güstərən ilk tarixçi Anili Mxitar olmuşdur. O,”Albaniya tarixi” nin Sebeosla (VII əsr) Gevand (VIII əsr) arasında yazıldığını qeyd edir, 2 amma Şapuh Baqratunidən (IX əsr) başlayaraq həmin tarixin Sebeosldan qabaq olduğunu göstərirlər. Lakin “Albaniya tarixi” öz məzmununa görə orta əsr mənbələri sırasında başqa bir mövqe tutmalıdır. Bir qayda olaraq, “ Albaniya tarixi ”nin müəllifliyi iki Moiseyə - Moisey Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlıya isnad edilir. Lakin indiyədək bu məsələ qəti həll edilməmişdir, çünki həmin “Tarix”in müəllifinin, yaxud müəlliflərinin adı barəsində bir söz deyən olmamış, bu haqdakı mülahizələr isə son dərəcə ziddiyyətli olmuşdur. Bu barədə fikirlər əsas etibarilə “ Tarix”in öz mətninə əsaslanır. Orada deyilir: “Uti vilayətində yerləşən ana yurdum olan böyük Kalankatuk kəndi” ( II, 10). H.Manandyan belə hesab edir ki, müəllifin ” Kalankatuklu” təxəllüsü “ Tarix”in mətninin yanlış şərh edilməsi nəticəsində sonrakı müəlliflər tərəfindən uydurulmuşdur, odur ki, H.Manandyan 1 M.Brosse.Sünik tarixi,s.63. 2 Anili Mxitarın “ Tarixi”nin K. Patkanovun nəşri, Peterburq.1879.s.15. Yüklə 6,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|