Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
dövründə, istərsə də Atropat sülaləsinin fəaliyyəti zamanı bu ərazi iqtisadi-ictimai və mədəni həyatın inkişafı nöqteyi-nəzərdən qonşu ölkələrdən xeyli öndə idi. Bu göstərdiyimiz iqtisadi-ictimai inkişafı yazılı mənbələr, habelə Ərdəbil, Maku, Təxt- e Süleyman və Xəzər dənizinin cənub və qərb rayonlarında aparılmış arxeoloji qazıntıların nəticələri də təsdiq edir. Atropatena ərazisi hələ qədimdən faydalı metalların bolluğu ilə şöhrət tapmışdı. Bu ərazidə qızıl, gümüş, mis və dəmir mədənləri mövcud olmuşdur. Urmu gölündən əldə edilmiş duz qonşu ölkələrə də ixrac edilirdi. Atropatena ərazisində zeytundan hazırlanmış məhsul, ipək və yun parçalar, xüsusən atçılıq olduqca inkişaf etmişdir. Atropatenada müstəqil dövlətin yaranması ölkənin təsərrüfatının canlanmasına, məhsuldar qüvvələrin, həmçinin ticarət və sənətkarlığın inkişafına olduqca müsbət təsir göstərmişdir. Bir sıra mənbələrdə göstərildiyi kimi qədim dövrlərdə bu ərazidə məbəd təsərrüfatı inkişaf etmişdi. Ən məhsuldar torpaqlar Zərdüşti kahinlərin əlində idi. Atropatena ərazisində quldarlıq quruluşu inkişaf səviyyəsinə görə hələ Atropatena dövlətinin təşkilindən əvvəl qonşu əyalətlərdən irəlidə idi. Ölkənin iqtisadi-ictimai inkişafı ilə bilavasitə əlaqədar olaraq orada yeni-yeni şəhərlər salınırdı. Strabonun göstərdiyinə görə, Atropatena hakimlərinin Qazaka və Verra adlı iki paytaxt şəhəri olmuşdur 238 . Qazakada bu sülalənin yay, Verrada isə qış iqamətgahı yerləşirdi. Qazaka şəhərində hələ Midiya dövləti dövründən daha əvvəl müqəddəs sayılan Şərqin ən mühüm atəşpərəstlik məbədlərindən biri mövcud idi. Atropatena qonşu Zaqafqaziya xalqları, Şimali Qafqaz, Volqa boyu xalqları, Qara dəniz sahili, Kiçik Asiya ölkələri, Mesopotamiya, İran, Hindistan və s. yerlərdə ticarət əlaqələri saxlayırdı. Atropatena dövlətinin möhkəmlənməsi və inkişafı ellinizm dövrünə aiddir. Bu dövrdə ayrı-ayrı ölkələr arasında iqtisadi və ticarət əlaqələri daha da canlanırdı. Şərq ölkələrində müxtəlif yunan təsisatları, yunan dili, elmi, təhsili, ədəbiyyat və incəsənəti geniş yayılmışdı. Bunu, Avromanda (İran-Kürdüstanı) aşkar edilmiş yunan dilindəki sənədlər də sübut edir. Bu sənədlər yunan hüquq normalarının Atropatenada da işlədildiyini göstərir. Buna baxmayaraq Selevkilərin hökmranlıq etdiyi Böyük Midiyaya nisbətən Atropatenada ellinizmin rolu və əhəmiyyəti xeyli az idi. Ehtimal ki, e. ə. IV əsrin sonuncu onilliklərində müstəqilliyini saxlamağa çalışan Atropat və onun yaxın varisləri keçmiş İranın bütün satraplıqlarını ələ keçirərək ―mərkəzləşdirmə‖ siyasəti yürüdən Selevkilərlə kəskin mübarizə aparmalı olmuşdur. E. ə. III əsrin ikinci yarısında Atropatenanın sərhədləri xeyli genişləndirilirdi. Bununla belə e. ə. III əsrin 20-ci illərinin sonunda görkəmli sərkərdə və dövlət xadimi, Atropatena hökmdarı olan Artabaz Selevki hökmdarı III 238 Strabon. Göstərilən əsəri, XI, 13. Antioxun hakimiyyətini tanımağa məcbur olmuşdu. Lakin bu hadisə uzun sürmədi. Artıq e. ə. II əsrin 60-cı illərində Atropatena yenidən müstəqil siyasət yürütməyə başladı. E. ə. II əsrin təqribən ikinci yarısında Atropatenada parfiyalıların nüfuzu gücləndi. Atropatena hökmdarları keçmişdə olan diplomatik siyasətlərini davam etdirərək parfiyalılarla qohumluq əlaqəsi yaradır, onların rəğbətini qazanır, bu və ya digər ölkə ilə parfiyalıların aparmış olduqları müharibələrdə onlara iqtisadi və hərbi cəhətdən kömək edirdilər. Bəzi hallarda Atropatena hökmdarları parfiyalılara qarşı mübarizədə romalılarla müttəfiq olurdu. Atropatena hökmdarları öz müstəqilliyini qoruyub saxlamaq məqsədi ilə qonşu ölkələrdə baş vermiş bütün siyasi hadisələrdən bacarıqla istifadə edirdilər. Buna görə də onlar parfiyalıların süqutu və Sasanilər hakimiyyətinin yarandığına kimi öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişlər. Parfiyalıların az bir müddət ərzində böyük bir qüvvəyə çevrilməsinin obyektiv səbəbi vardı. Parfiyalıların Şərq xalqlarının Selevki hakimiyyətindən və istismarından qurtarmağa çalışan xilaskar rolunda çıxış etmələri, yunanlar, sonra isə romalılar əleyhinə mübarizə aparmaları onların Atropatenada və eləcə də digər qonşu əyalətlərdə müvəffəqiyyətləri üçün əlverişli şərair yaratdı. Atropatenanın qonşu ölkələrlə iqtisadi-ictimai və siyasi əlaqəsi onun beynəlxalq nüfuzunun artmasına kömək etmidi. Lakin bu əlaqələr qonşu ölkələrlə bir səviyyədə aparılmayıb, bəziləri ilə dəyişən xarakter daşımışdır. Misal üçün, Atropatena ilə Ermənistan arasında olmuş əlaqələr dəyişkən xarakter daşımışdır. Ermənistanın tarixində Atropatenanın rolu, ümumiyyətlə, böyükdür. Əsrlərlə qonşu yaşamış xalqlar arasında geniş mədəni və ticarət əlaqələri mövcud idi. Yadelli işğalçılara qarşı bir sıra müharibələrdə də Atropatenanın Ermənistanla birgə hərəkət edib və müttəfiq olduqları gözə çarpır. Digər tərəfdən mənşə etibarı ilə atropatenalı olan bir sıra şahzadələr müəyyən vaxtlarda Ermənistanın hakimi olmuşdur. Lakin bir sıra hallarda iqtisadi, mədəni və qohumluq münasibətləri pozulurdu. Atropatenalıların Ermənistan taxt-tacına yiyələnmək planları, hətta qonşu ölkə ərazisini tutmaları faktları ilə yanaşı, öz növbəsində erməni çarlarının da Atropatena torpaqlarına hücumu məlumdur. Strabonun göstərdiyinə görə, e. ə. I əsrdə Ermənistan çarı II Tiqran öz yeznəsi olan Mitridatın (Mehrdadın) torpaqlarına hücum edib, Sumbaki adlanan yeri tutub öz ölkəsinə qatmışdı. Lakin bu hadisə uzun müddət davam etməyib, II Tiqran tərəfindən işğal edilmiş ərazini yenidən Atropatenaya birləşdirmişdir 239 . Bundan başqa e. ə. I əsrin axırlarında Atropatena hakimləri Ermənistan taxtında möhkəmlənmək üçün səy göstərirdilər. Selevkilərin parfiyalılar tərəfindən Şərq ölkələrindən qovulmasından sonra yeni və güclü olan romalılar parfiyalıların ən qorxulu rəqibi kimi səhnəyə çıxdılar. Romalılar Ermənistanı və ona qonşu olan digər ölkələri, eyni zamanda 239 Strabon. Göstərilən əsəri, XI, 13. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|