Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
36 
Zaçotlar  yolu  ilə  hesablaşmalar  banklardan  yan  ötərək  əmtəə  mal-  larınm  qarşılıqlı 
şəkildə  buraxılması  və  ya  xidmətlərin  göstərilməsi  üzrə  daimi  təsərrüffat  əlaqələri 
zamanı  həyata  keçirilir.  Hesablaşmalarm  müddəti  və  qaydası  tərəflərin  razılığı  ilə 
müəyyən  olunur.  Qarşılıqlı  tə-  ləblərin  zaçotu  müəssisələr  tərəfmdən  yerinə  yetirilir 
və onlarm banklar- dakı hesablarında isə yalnız saldo əksini tapır: bir qism iştirakçılar 
tərə- fındən ödənilmə və qarşılıqlı iddialarda nəzərdə tutulmayan digər məb- ləğlərin 
köçürülməsi. 
Bu  cür  zaçotlar  banklardan  yan  ötərək  xarici  ölkələrdə  korpora-  siyanm  daxilində 
təcrübədə geniş tətbiq olunur.  Korporativdaxili zaçot- ların vasitəsilə əksər hallarda 
müəssisələrin  və  fıliallarm  əsas  hissəsi  ödə-  nilir.  Onlar  maliyyə-sənaye  qruplarmm 
yaradılması ilə əlaqədar olaraq inkişaf etmişdirlər. 
Zaçotlarm  əsasmda  banklardan  yan  ötərək  barter  əməliyyatları  da  təşkil  olunur. 
Barter  s'övdələĢmələri  -  tədarük  olunan  əmtəə  mallarma  görə  pul  (bank) 
hesablaşmaları olmadan əmtəə mallarma dair mülkiyyət hüququnu ötürməklə (natural 
mübadilə)  qarşılıqh  əmtəə  mübadiləsi  əməliyyatlarıdır.  Bu  cür  sövdələşmələr 
kontragentlərə  müqavilələr  vasi-  təsilə  müəyyən  olunan  qarşılıqlı  tədarüklərin 
nomenklaturasmı,  həcmi-  ni,  qiymətini  və  şərtlərini  operativ  şəkildə  razılaşdırmağa 
icazə  verir.  Bütün  bunlar  ilə  yanaşı  barter  və  qarşılıqlı  zaçot  sövdələşmələri  -  özü- 
nəməxsus  natural  mübadilə  formasıdır.  Müxtəlif  idarələr  üzrə  dağılan  müəssisələr 
arasmdakı qarşılıqlı fəaliyyətdə müxtəlif çətinliklər doğur. Eləcə də borcun müxtəlif 
«artımı»  və  buradan  da  qiymətlərin  indeksika-  siyası  zərurəti  ortaya  çıxır.  Bununla 
əlaqədar  olaraq  qiymətlərin  razılaş-  dırılmasmda  problemlər  nəticəsində  onları 
təcrübədə reallaşdırmaq ki- fayət qədər mürəkkəbdir. Həm də ticarətin pulsuz forması 
vergiqoyulu- şundan qaçmaq imkanı açır və beləliklə də büdcələr tərəfmdən vəsaitlə- 
rin alınmamasına gətirib çıxarır. 
Ödəniş  böhranı  şəraitində  barter  və  qarşılıqlı  hesablaşma  daha  geniş  yayılan 
hesablaşma  forması  olur.  Məsələn,  90-cı  illərin  sonlarmda  bu  yol  ilə  enerjidə 
ödənişlərin  təxminən  90%-i  həyata  keçirilmişdir.  Onlarm  daha  böyük  payı  MDB 
ölkələrinin  bir-biri  ilə  hesablaşmalarmm  payma  düşür.  Onlar  Qərbi-Sibir  dəmir 
yollarmda 70%-ə qədər təşkil etdiyi hal- da, Kuzbasm kömür müəssisələrində 90% - 
dən 100% - ə qədərini təşkil edir. 
Banklar  vasitəsilə  birdəfəlik  zaçotun  həyata  keçirilməsi  zamanı  banka  xidmət  edən 
hər  bir  iştirakçıya  hesablaşma  hesabı  ilə  yanaşı  zaçot  üzrə  müvəqqəti  ayrıca  aktiv-
passiv hesabı açır. Bu hesabm debeti üzrə zaçotun digər iştirakçılarma düşən məbləğ 
çıxılır  və  kredit  üzrə  zaçotun  digər  iştirakçılarmdan  daxil  olan  digər  məbləğlər 
köçürülür.  Adətən  elə  bir  dövr  təyin  olunur  ki  (bir  və  ya  bir  neçə  əvvəlcədən  təyin 
olunmuş günlər), bu günlər ərzində bu cür əməliyyatlar yerinə yetirilir. 
Müxtəlif  hesablaşma  sənədləri  zaçota  qəbul  olunur:  ödəniş  göstə-  rişləri,  çeklər, 
veksellər, vaxtmda ödənilməyən əmtəə mallarma görə ödəniş tələbləri və ya zaçotun 
aparılması  zamanı  ödənilməsi  təcili  olan  əmtəə  malları.  Müəyyən  olunan  müddətdə 
zaçot üzrə şəxsi hesablar bağlanır və zaçot üzrə saldo hər bir iştirakçıya verilir. Kredit 
saldosu  hesablaşma  hesabma  köçürülür,  debet  hesablar  isə  -  hesablaşma  hesab- 
KitabYurdu.az 
103
 

---

 
37 
larmdan  ödənilir,  onlarda  vəsaitlərin  yoxluğu  zamam  isə  bu  hesablaş-  malar  bank 
kreditinin hesabma ödənilə bilər. Müvəqqəti şəxsi hesabla- rm bağlanmasmdan sonra 
daxil olan zaçot üzrə məbləğlər kredit üzrə borclarm ödənilməsinə yönəlir. 
Klirinqin  effektivliyi  ödənişlərin  zaçot  hissəsinin  ödəniş  sənədləri-  nin  faizlər  ilə 
ödənilən  ümumi  məbləğinə  bölmə  kimi  təyin  olunur.  Bu  göstərici  nə  qədər 
yüksəkdirsə, zaçot da bir o qədər effektiv olur (cədvəl 6.1). 
Cədvəl 6.1. 
Klirinq hesablaĢmalarının effektivliyinin təyin olunmasına dair niimunə. 
Göstərici 
Məbləğ, 
milyon 
man
 
1.  Qeydiyyatın  aparılması  zamanı  ödənilən 
sənədləriıı ümumi məbləği 
100
 
2.  Klirinq  hesablarımn  qeydiyyata  almmayan 
debet qahqlarınm ümumi məbləği 
40
 
3. Odənişlərin qeydiyyata alınan hissəsi (ml - 
m 2)
 
60
 
4.  Qeydiyyatm  faizi  (qeydiyyatm  effektivlik 
səvı'yyəsi) (ın 3 x 100%): m 1 
60
 
5. Klirinq hesablarmm qeydiyyata
 
20
 
 
 
almmayan kredit qalıqlarmm ümumi məbləği
   
6.  Qeydiyyat  üçün  istifadə  olunmayan 
köçürmələrin faizi (m 5 x 100%): m 1 
20
 
7.  Klirinq  hesablaşmalarmm  iştirakçılarma 
qısamüddətli kreditlər təqdim olunmuşdur 
10
 
8.  Kreditin  qeydiyyat  əməliyyatlarmda 
iştirakmın faizi (m7 x 100%): m 1 
10
 
Birdəfəlik  (sahələrarası  və  məhdud  -  regionun  və  ya  sahənin  çərçivəəri  daxilində) 
zaçotlar  ödəməmə  hallarmm  ixtisara  salmması  məqsədilə  -  bir  sıra  hallarda  direktiv 
orqanlarmm  təşəbbüsü  ilə  təcrübədən  keçirilir.  Sahələrarası  zaçot  daha  iri  həcmli 
zaçot  hesab  edilir.  lakin  onun  başa  çatması  üçün  -  zaçotun  nəticələrinə  əsasən 
meydana  çıxan  debet  saldosunun  ödənilməsi  üçün  iri  mərkəzləşdirilmiş  kredit 
ehtiyatları  tələb  olunurdu.  Nəticədə  inflayasiyanm  kəskin  şəkil  alması  ödəməmə 
hallarınmm ixtisara salmmasına görə ödəniş olmuşdur. Buna görə də yekun nəticədə 
onlar bu cür qlobal zaçotlardan imtina etmişdirlər. 
 
              7. BANKLARIN MÜXBĠR MÜNASĠBƏTLƏRĠNĠN ƏSASLARI 
KitabYurdu.az 
104
 

---