Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
34 
xidmət  müəssisələrə  faktorinq  vasitəsilə  ödənişin  müddətini  uza-  dan  likvidlik 
prosesini  müddətli  ödənişli  likvidlik  prosesinə  çevirməkdə  yardım  edir  və  bu  da  öz 
növbəsində müəssisələrin maliyyə kapitalmm eyni sürətdə artmasma səbəb olur. 
Faktorinq  kompaniyası  hesablarm  qeydiyyatmı  apararaq  müştəri-  dən  vergilər  yığır. 
Buraya: 

 
hesablarm inkassosiyasına görə komission vergilər; 

 
faktorinq kreditinə görə müəyyən faizlərin almması daxildir. 
Bu faiz, kreditin verilməsi müddətindən etibarən istehsal olunmuş 
məhsula görə alıcıdan ödənilən pul vəsaitindən çıxılır. Adətən, bu faiz vergi tarifmdən 
1-2 dəfə artıqdır. 
MaliyyəteĢmiĢ faktorinq 2 növə ayrılır. 
-açıq faktorinq, 
-qapalı faktorinq. 
Açıq  faktorinq  -  tədarükçünün  aldığı  malı  öz  qiymətinə  başqa  bir  şəxsə  satması 
haqqmda tədavülçünü xəbərdar edən faktorinq xidmətlə- rinin formasıdır. 
Qapalı  və  ya  konfidensial  faktorinq  -  tədarükçünün  satdığı  əmtəə  mallarmm 
kreditləşdirilməsini  məxfı  vəsaitlər  ilə  həyata  keçirilir.  Belə  ki,  müştəriyə  təyin 
olunmuş məbləğin faktorinq kompaniyasmm hesabma daxil olması haqqmda məlumat 
verilir.  Bu  cür  hallarda  tədavülçü  tə-  darükçü  ilə  müştərək  hesablaşma  aparır.  Bu 
hesablaşmalarm  bir  hissəsi  kreditlərin  ödənilməsi  üçün  faktorinq  kompaniyasma 
təqdim olunur. 
Hal-hazırda faktorinq şöbəsi öz müştərilərinə növbəti xidmətlər şəbəkəsini təklif edir: 

 
 tədarükçü  -  müəssisələrdən  müəyyən  alıcıdan  əmtəə  əmsalları  va-  sitəsi  ilə 
tədiyyə (pul vəsaiti, ödənj) almaq hüququnu əldə edir. Bütün bu prosesin tərkibi 
faktorinq ilə əvvəlcədən razılaĢdırılır. 

 
göstərilən  xidmətlər  və  yüksələn  əmtəə  mallarına  görə  alıcılarınm  debitor 
borcları ödəmək qabiliyyəti olmayan müəssisələri ilə əməkdaĢlıq edir. 

 
öz müĢtərilərindən veksel alır. 
Faktorinq  əsas  xidmətləri  ilə  bərabər,  komission  əsaslara  əsasən  müştərilərinə 
müxtəlif növlü əlavə xidmətlər göstərə bilər: 

 
təsərrüfat  orqanlarına  tədarükçü  və  alıcıların  hesablarının  təĢki-  linin 
təkmilləĢməsi  ilə  bağlı  məsləhətlərin  verilməsi,  maliyyə  ehtiyatlarının  keyfiyyəinin 
istifadə  prosesində  artımı,  maliyyə  vəziyyətinin  digər  iqtisadi  məsələlərlə  əlaqəli 
Ģəkildə yaxĢılaĢdınlması; 
hüqui xidmətlər (iĢgüzar sənədlərin və kredit-maliyyə məsələləri ilə bağlı sənədlərin 
tərtibində göstərilən yardım); 

 
müĢtərilərin  tapĢırığına  əsasən  yüklənmiĢ  əmtəə  mallannın  qey-  diyyatı, 
mühasibat  hesabatlarının  uçotu  və  ödəniĢ  əlaqələrinin  təcrübədə 
qiymətləndirilməsi ilə bağlı debitor borcların daxil edilməsi. 
 
 
KitabYurdu.az 
101
 

---

 
35 
                     6.KLĠRĠNQ - ÖDƏNĠġĠN PROQRESSĠV ÜSULUDUR 
Klirinq  əmtəə  mallarına  (xidmətlərə),  qiymətli  kağızlara  görə  hüquqi  və  fıziki 
şəxslərin qarşılıqlı tələb və öhdəliklərinin qeydiyyatma əsaslanan nağdsız hesablaşma 
üsuludur.  Hələ  XVIII  əsrin  ortalarmda  sövdələşmələrin  sayınm  və  yenidən  işlənmiş 
informasiyanm  həcminin  artımı  hesablaşmalarm  iştirakçılarım  klirinqin  həyata 
keçirilməsinə obyektiv şəkildə sövq etmişdir. Daha sonra klirinq xarici ölkəərdə əm- 
təə, fond bazarlarmda və bank sahəsində daha geniş yayılmışdır. 
Klirinq  zamanı  ödənişlərin  konsentrasiyası  qarşılıqlı  borc  məbləği-  ni  əhəmiyyətli 
şəkildə  ixtisara  salmağa,  ödənilməyən  məbləğlərin  zənci-  rini  qırmağa,  qeydiyyata 
almmış  dövriyyənin  məbləğində  ödəniş  vəsait-  lərinin  qənaətinə  nail  olmağa,  qeyri-
nağd  hesablaşmalarm  sahəsini  ge-  nişləndirməyə  və  onlarm  idarə  olunmasmı 
yüngülləşdirməyə  icazə  verir.  Bir  nəticə  kimi  hesablamalar  sadələşir,  ucuzlaşır  və 
sürətlənir, mövcud nağd pullar qorunur və bunun hesabma da iştirakçılarm gəlirlilik 
və lik- vidlik səviyyəsi artır. 
Qarşılıqlı  tələblərin  zaçotunun  mahiyyəti  isə  kreditorlarm  və  borc-  lu  şəxslərin  bir-
birinə 
qarşı  qarşılıqlı  tələblərinin  və  öhdəliklərinin  eyni  məbləğlərinin 
ödənilməsindən,  ödənişlərin  isə  fərq  ilə  həyata  keçirilmə-  sindən  ibarətdir.  Bir  neçə 
müəssisələr  həm  məhsulun  qaşılıqlı  və  ardıcıl  şəkildə  ötürülməsi  və  ya  xidmətlərin 
göstərilməsi ilə bir-biri ilə əlaqədar oduqda, zaçot təşkil oluna bilər. 
Qarşıhqlı borcun zaçotu iki təsərrüffat subyektləri - qruplar şək- lində və sahələrarası 
təsərrüffat subyektləri arasmda aparıla bilər. 
Onlar həyata keçirilmə müddətinə görə birdəfəlik və daimi ola bilər. 
Daimi  şəkildə  həyata  keçirilmə  ödənişlərin  vaxtlı-vaxtmda  və  qəna-  ətli  şəkildə 
həyata  keçirilməsini  təmin  edir.  Zaçotlarm  ən  böyük  həcmi  bankın  iştirakı  ilə  baş 
versə  də,  onlarm  banklardan  yan  ötərək  müəssisə-  lər  arasmda  təşkili  mümkündür. 
Sonuncu halda banka zaçota alınmay- an məbləğ ilə bağlı çek və ya göstəriş təqdim 
olunur. 
1973-cü  ilə  kimi  bizim  ölkəmizdə  hesablaşmalar  zamanı  zaçotlar  geniş  təcrübədən 
keçmişdir: 
 

 
birdəfəlik  zaçotlar  -  bankm  bir  idarəsinin  xidmət  etdiyi  təsərrüffat  orqanları 
arasında cüt, qrupşəkilli; vilayətdaxili, vilayət, resrublika, ümumittifaq (nazirlikdaxili 
və nazirliklərarası və ya sahələrara
sı); 

 
daimi  zaçotlar  -  qarşılıqlı  hesablaşmaların,  ərazi  və  sahə  büro-  ları  (şöbələri) 
vasitəsilə; 

 
mərkəzləşdirilmiş qayda ilə zaçotlar (deszaçotlar); 

 
eləcə də qarşılıqlı tələblərin saldosu üzrə mütəmadi hesablaş- malar. 
Sonralar  daima  qüvvədə  olan  zaçotlar  adətən  banklardan  yan  ötə-  rək  uzun  müddət 
tikinti  sahəsində  tətbiq  olunmuşdurlar.  Ümumlikdə  xalq  təsərrüffatı  üzrə  hər  il 
müəssisələrin toplanan qarşılıqlı borclarmm azaldılması məqsədi daşıyan sahələrarası 
birdəfəlik zaçot həyata keçiri- lirdi. 
KitabYurdu.az 
102
 

---