Muh?ndis ekologiyas? 11esas

                                                                                  

 364

42%-i, 1992-ci ild  61%-i, 1993-cü ild  76%-i v  1994 -cü 

ild  93%-i yenid n emal olunmamı dır. Xüsusil  ümumi 

illik yı ılma h cmi 300 min tondan çox olan 64  sas 

tullantı növü istehsal olunan Sumqayıtda v ziyy t 

yolverilm zdir. Bunlardan da yalnız tullantıların 24 növü 

(100 min tonlarla) onların resirkulyasiyasına yön lmi

konkret t dbirl r üçün n z rd  tutulub. Kimya istehsalat 

birliyind  100 min tondan çox birinci toksik sinf  aid toksik 

maye civ  qarı ı ı toplanmı dır ki, bunların hamısı açıq 

kild  yı ılmı  v  yenid n emal olunmamı dır. 

Bir çox onillikl r  rzind  neft istehsalında köhn lmi

texnologiyalardan istifad  edilm si, torpa ın neft v

mineralla mı  su il  çirkl nm sin   g tirib çıxarmı dır. 

T kc  Ab eron yarımadasında v  onun  trafındakı 

çirkl ndirilmi

razil r t xmin n 10 min hektardan artıqdır 

ki, bunun da 7,4 min hektarı  k nd t s rrüfatı  ( kin 

sah l ri) torpaqlarıdır. B zi  razil rd  neft torpa ın 3 

metrlik d rinliyin  hopmu   v  yeraltı suların çirkl nm

m nb yin  çevrilmi dir. Bir sıra hallarda, eyni torpaq 

sah si h mçinin radionuklidl rl   d  çirkl nmi dir. Bu 

razil rin b zisind  qamma  üalanma maksimum yol 

veril n h dd n 20-50 d f  yüks kdir. Neftayırma v  neft-

kimya zavodlarının  trafındakı torpaqlar neft v  maye 

---

                                                                                  

 365

karbohidrogenl rl  çirkl ndirilmi , bu da öz növb sind

atmosferin çirkl ndirilm si m nb yin  çevrilmi dir. 

Civ  texnologiyasına  saslanan kaustik soda v  xlor 

istehsalı Sumqayıt 

h rind   v  ümumilikd  Ab eron 

yarımadasında böyük ekoloji probleml r yaratmı dır. 

Zavodda hazırda istismarda olan civ  üsulu il  xlor 

istehsalı fiziki v   m n vi c h td n köhn ldiyind n  traf 

razil rin civ   v  xlor kimi çox z r rli madd l rl

çirkl nm sin   g tirib çıxarmı dır. Ölk d   b rk m i

t v

dig r tullantıların lazımi s viyy d  idar  edilm m si, 

böyük 

h rl rin 

traf 

razil rind  qeyri-qanuni 

zibillikl rin yaranmasına g tirib çıxarır ki, bu da öz 

növb sind  torpaqların çirkl nm sin   s b b olur. T kc

Ab eron yarımadasında ümumi sah si 448,6 ha olan 128 

d d zibillik mövcuddur. Tullantıların çe idl nm si 

aparılmadı ından t hlük li v  bir sıra s naye tullantıları 

m i

t tullantıları il  birlikd  zibillikl rd  yerl

dirilir ki, bu 

da torpaqların kimy vi çirkl nm sin   v  onun fiziki 

xüsusiyy tl rinin korlanmasına s b b olur. 

N qliyyat. Daxili yanma müh rrikl rinin i l m si 

zamanı intensiv olaraq yer s thin  çök n v  ya bitkil r 

t r find n udulan azot, qur u un oksidl ri, karbohidro-

genl r, d m qazı, his, duda v  dig r madd l r ayrılır. Son 

---

                                                                                  

 366

halda bu madd l r h m d  torpa a dü ür v  qida z nciri 

il  ba lı olan madd l rin dövretm  sistemin  c lb olunur. 

K nd t s rrufatı. K nd t s rrufatı sah l rind

torpaqların çirkl nm si  onun t rkibin  çox böyük 

miqdarda mineral gübr l r v  

z h rli kimy vi 

preparatların (z r rverici h

ratları  qırmaq üçün) daxil 

edilm si say sind  ba  verir. M lumdur ki, bir çox z h rli 

kimy vi preparatların t rkibind  civ  olur. Torpaqların 

a ır metallar v  

z h rli kimy vi preparatlarla 

çirkl nm sini  daha müf ss l 

kild  n z rd n keçir k. 

Torpaqların a ır metallarla çirkl ndirilm si. Sıxlı ı 

d mirin sıxlı ından çox olan metallara a ır metallar 

deyilir. Bunlara qur u un, mis, sink, nikel, kadmium, 

kobalt, xrom v  civ  aid edilir. A ır metalların 

sas  

xüsusiyy tl ri ondan ibar tdir ki, onlar kiçik miqdarda 

bel  bitki v  heyvan orqanizml ri üçün h yati  h miyy t 

k sb edir.   nsan orqanizmind  a ır metallar h yati vacib 

olan biokimy vi prosesl rd   i tirak edir. Lakin onların 

buraxıla bil n miqdardan çox olması    a ır x st likl rin 

ba  verm sin  s b b olur. A ır metallar torpaqda toplanır 

v  onun kimy vi t rkibinin t dric n d yi m sin , bitki v

heyvan orqanizml rinin h yat f aliyy tl rinin pozulma-

sına imkan yaradır. Torpa ın t rkibind  olan  a ır 

---

                                                                                  

 367

metallar insan v  heyvan orqanizml rin  dü

 bilir v

arzu edilm y n n tic l r  s b b olur. Mü yy n olunmu -

dur ki, civ  torpa a bir sıra pestisidl r, m i

t tullantıları, 

köhn lmi   v   sıradan çıxmı  ölçü cihazlarının vasit sil

daxil olur. M s l n, bir lüminesensiya lampasının 

t rkibind  80 mq civ  olur.  N zar tsiz civ  tullantılarının 

c mi miqdarı 4-5 min ton/il t

kil edir. Civ nin torpaqda 

buraxıla bil n qatılıq h ddi 2,1 mq/kq-dır. Civ nin 

orqanizm  daima az miqdarlarda daxil olması il , yüngül 

h y canlanma v  yadda ın z ifl m sin   s b b olan, 

sinir sisteminin pozulması ba  verir. Qur u un da canlı 

orqanizml r üçün olduqca toksiki madd  hesab olunur. 

H r bir ton qur u unun istehsalı zamanı  onun 25 kq-ı 

traf mühit  daxil olur. M lumdur ki, bir litr benzinin 

t rkibind  0,5 qram tetraetilqur u un olur, odur ki, 

qur u unun böyük bir miqdarı etill

dirilmi  benzinl

i l y n avtomobill rin i l nmi  qazları il  atmosfer

dü ür. Torpaqların v  bitkil r al minin qur u unla 

çirkl nm si avtomobil yolları boyunca 200 metr m saf d

yayılmı dır. Torpaqda qur u unun buraxıla bil n qatılıq 

h ddi  32 mq/kq - dır. Bu göst ricinin artması qur u unun 

k nd t s rrufatı m hsulları il  insan orqanizmin  dü m si 

ehtimalını artırır ki, bu da m rk zi sinir sisteminin, qara 

---