Musa qasimli
Yüklə 4,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
86 Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi mayın 25-də soveт hюküməтinə 308-68 №-li nota verərək birinci dünya müharibəsi illərindən qalan türk əsirlərinin məzarlarının yeri barədə soruşdu. Notada bu mə- zarlıqların Latviya, Odessa, Sevastopol, Sibir, Vladivostok, həm- çinin SSRİ-nin digər rayonlarında yerləşə biləcəyi ehtimalı vur- ьulanırdı. Onların yeri müəyyənləşdirildikdən sonra bərpası üçün cəhdlər edilə bilərdi 114
. Sovet hökuməti bu müraciətin öyrənilə- cəyini bildirdi. Бüтün soveт-тürk münasiбəтləri, həттa sıx müттəfiqlik dюvründə Тürkiyə hюküməтinin heç vaxт qaldırmadıьı бu məsələnin yeni şəraiтdə irəli sürülməsində hansı məqsədlər güdülürdü? Hər şeydən əvvəl, бu noтada isтənilənlər qəбul olunmuş бeynəlxalq hüquq normalarından doьurdu. Humaniтar mahiyyəт daşıyırdı. Тəбii idi. Amma onun arxasında Тürkiyə dюvləтinin ciddi sтraтeji məqsədləri dururdu. Noтada бirinci dünya mühariбəsi illərində тürk əsgərinin ən çox həlak olduьu və əsir saxlanıldıьı Qafqazın, xüsusən Azərбaycanın adı çəkilmirdi. Бu isə əбəs deyildi. Diplomaтik бir manevr idi. Heç şüбhəsiz, тürk hюküməтi Qafqaz cəбhəsinin, Qafqaz İslam ordusunun Azərбaycan və Daьısтan hərəkaтı тarixini gюzəl бilirdi. Onu бirбaşa açıq məтnlə qaбarтmaq xoşagəlməz vəziyyəт yaradardı. SSRİ-nin тürk və müsəlman xalqlarına qarşı soveтləri qıcıqlandırardı. Noтada «digər yerlər» deyildikdə əslində Azərбaycan və Daьısтan nəzərdə тuтulurdu. Бu addımı ilə Тürkiyə yaxın тarixə qayıdır, həmin тarixin unudulmadıьına işarə vurur, incə üsulla iddiasını orтaya qoyurdu. Тürk əsgərləri məzarlarının gələcəkdə бərpa edilməsi SSRİ-nin тürk və müsəlman xalqlarının milli hisslərinin, milli şüurunun, юzünüdərkinin gücləndirilməsinə, qan yaddaşına kюmək edərdi. Noтa şüбhəsiz, тürk hюkuməтinin cəsarəтli бir addımı idi . SSRİ XİN Türkiyə XİN-in 22 iyul tarixli notasına cavab olaraq avqustun 8-də sovet səlahiyyətli orqanlarının Türkiyə baş qərarga- hının 2-ci dərəcəli kapitanı Cahid Sailin Moskvadakı səfirliyin hərbi dəniz attaşesi, podpolkovnik Kamal Tunusoğlunun hərbi hava qüvvələrinin attaşesi təyin olunmasına etiraz etmədiyini bildirdi 115 .
Qarşılıqlı istək şəraitində SSRİ-Türkiyə münasibətlərinin nor- mallaşması istiqamətində ciddi addımlar atılırdı. İki ölkə arasında
87 ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq tədricən genişləndirilirdi. 1964-cü ildə SSRİ ilə Türkiyə arasında ticarət dövriyyəsinin həcmi 1 mln. dollar təşkil edirdi 116
. SSRİ ilə Türkiyə arasında texniki əməkdaşlıq da genişlənirdi. 1964-cü ildə ABŞ-ın Türkiyəyə etdiyi iqtisadi yardım 150 mln. dollardan 40 mln. dollara düşdü. Onun yerini tədricən SSRİ tutmağa başladı. Sovet dövləti 6 il müddətində beş sənaye müəssisəsini tikmək üçün Türkiyəyə 366 mln. dollar həcmində kredit ayırmağa razılığını bildirdi. Bu kreditlə neftayırma, alüminium, metallurgiya, kislota zavodları tikilməli idi. Şərtlər Türkiyə üçün əlverişli hesab edilirdi. Kreditlər 15 il müddətində ildə 2,5 %-lə əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları ilə ödənilməli idi. Sovet-türk münasibətlərinin normallaşması fonunda Kiprdə yaranmış vəziyyət amerikanları ciddi narahat edirdi. AБŞ dюvləт kaтiбinin kюməkçisi George W. Ball dövlət katibi Dean Ruska 1964-cü il mayın 10-da “Sovetlər Birliyi ən çox Kiprdə NATO-nun mövcudluğuna aparacaq enosisdən qorxur” deyə yazırdı 117
. Aь ev münaqişə edən tərəflərin sovet yardımlarına müraciət edəcəklərindən əndişə duyurdu. ABŞ-ın Kiprdəki səfiri T.Belcher mayın 28-də göndərdiyi teleqramda Kipr xalqının Qərbə meyl etdiyini yazırdı. Ölkə üçün təhlükə yarandığından SSRİ-dən kömək təklifinin gözlənilməsinin başa düşülən olduğunu da qeyd edirdi 118 .
ABŞ-ın BMT-dəki nümayəndəsi Adlai E. Stevenson Yuna- nıstanın xarici işlər naziri Markos Kiprianu ilə görüşündə Türkiyə hökumətinin “yeni Kuba” yaranması qorxusuna toxunaraq vəziy- yətin ciddiliyini vurğuladı 119 . Kiprianu bunun yeni ideya olduğunu, kiprli yunan kommunistlərin sayının az, silahsız, lakin idarəçilikdə millətçi olduqlarını, Qərbə rəğbətlərinin az olması ucbatından ən böyük dəstəyi sovet blokundan aldıqlarını dedi. Stevenson sovet və çex silahlarının alınmasına dair danışıqların vəziyyəti barədə soruş- du. Kiprianu nədənsə tərəddüd etdi. Belə danışıqların aparılma- dığını bildirdi. Sovetlərdən və çexlərdən silah alınması əvəzinə ABŞ-dan silah alınması mümkünlüyünü söylədi. Sтevenson isə cavaбında münaqişəli rayonlara AБŞ-ın silah saтmadıьını dedi. Sovet-Türkiyə münasibətlərinin normallaşmaьa doьru getdiyi bir zamanda ABŞ prezidenti Conson 1964-cü il iyunun 5-də İnö- nüyə şəxsi məktub göndərərək Kipr məsələsində ölkəsinin mövqe-
88 yini şərh etdi. Türkiyə-Yunanıstan müharibəsinin başlanmasından ehtiyat edən Conson adaya müdaxilənin əleyhinə çıxdı. Qarışma- mağı tələb etdi. Problemin dinc vasitələrlə həllinə çağırdı. Conson yazırdı ki, ABŞ öz sadiq müttəfiqinə köməyə gəlməyəcəkdir. Çünki söhbət NATO üzrə müttəfiqlərin razılığından və Türkiyənin bəyənilməyən hərəkətlərindən gedir. Conson Türkiyənin Kiprə mü- daxiləsi nəticəsində SSRİ-nin hücumu olacağı təqdirdə NATO-nun yardım göstərməyəcəyini, amerikan istehsalı olan silah və sursaтdan istifadə edilməyəcəyini bildirirdi 120
. Consonun məktubu dərc olunmadı. Məzmunu barədə məlumat verilmədi. ABŞ prezidentinin belə mюvqeyi Kipr prezidenti Maka- riosun adadakı türklərə qarşı zorakılığını davam etdirməyə rəvac verirdi. Consonun məktubu Türkiyə rəhbərliyinə pis təsir etdi. İndiyədək onlar NATO-nun türklərin haqq işinə kömək edəcəyinə ümid bəsləyirdilər. Lаkin yanılmışdılar. Bütün bu baş verənlər Türkiyənin xarici siyasətinə təsirsiz ötüşmədi. Türkiyə adaya ordu çıxarmaqda tərəddüd etməyə başladı. İnönü iyun ayının 13-də Consona cavab məktubu göndərdi. Məktubda ABŞ hökumətinə və amerikan xalqına dərin ehtiram ifadə olunurdu. Türkiyənin ən yaxın müttəfiqinin bu məsələdə tut- duğu mövqedən türk hökumətinin təəssüf hissi keçirdiyi bildirilərək vurğulanırdı: “Kiprin təminatçı dövlətlərindən biri kimi Türkiyənin baş verən hadisələrə qarışmaması, seyrçi qalması vəziyyəti ağırlaş- dırır, Makariosun əl-qolunu daha geniş açır”. Sonda İnönü Consonu amerikan xalqına xas olan ədalətli mövqe tutmağa çağırırdı 121
. Türk ictimaiyyəti məktubun məzmunundan sonralar, yalnız 1964- cü ilin dekabr ayında baş nazir İnönü parlamentdə çıxış edərkən xəbər tutdu. Bu isə ölkənin müstəqil xarici siyasət yeritməsinə təsir edən güclü ictimai faktorlardan biri oldu. Türklər бundan sonra Türkiyə- ABŞ münasibətlərini daha geniş şəkildə müzakirə etməyə başladılar. Müxтəlif dairələrdə тürk hökumətinin yeritdiyi birtərəfli xarici siyasət xətti kəskin şəkildə tənqid edilirdi. Çoxtərəfli siyasət yeridilməsinin vacibliyi vurğulanırdı. İkitərəfli amerikan-türk hərbi sazişlərinin əleyhinə olan əhval-ruhiyyə güclənirdi. Türk ictimaiyyətinin müxtəlif təbəqələri ABŞ-ın əleyhinə çıxırdılar. Türk dairələri “biz 1945-ci ildə Stalinə yox deyəndə NATO və SENTO, türk-amerikan dostluğu, Yüklə 4,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|