Мяним йухуларымда мяня дедикляринин анламы нядир

Birinci və ikinci təbiət
İnsanın birinci təbiəti ona yaranışından verilir. Bu, Al­lah tərəfindən ona bəxş edilmiş «mən», məhz bu bə­dən­də var olan ruhun həqiqəti, məhz bu ruhla bu bədənin vəhdətinin mahiyyətidir.

İkinci təbiət isə insan öz «mən»ini görəndən, onun ba­rəsində düşünüb onu dərk etməyə başlayandan sonra for­malaşmağa başlayır. İnsan birinci təbiətə fitrən ma­lik­dir, ikinci təbiəti isə təcrübə ilə qazanır və bu təbiətin xa­rak­teri həmin təcrübədən bilavasitə asılı olur. Əbu Tur­xan da yazır: «Hər insanda iki insan var. Birincisi, öz tə­bi­ə­tinə, genlərinə, proqramına uyğun olan insan, ikincisi, bu fani dünyada, təsadüfi hadisələr sistemində for­ma­laş­mış sosial insan».

Birinci təbiət nüvə, əsas, mahiyyət, ikinci təbiət bu nü­və üzərinə gələn qabıqdır. Birinci təbiət batin, ikinci tə­biət zahirdir.

Hər iki təbiət bir-biri ilə sıx bağlıdır, bir-birini ta­mam­layırlar, daha doğrusu, insanın kamilləşməsi, düzgün in­kişaf etməsi üçün tamamlamalıdırlar. Bununla belə, bi­rinci və ikinci təbiət bir-birlərinə uyğun gəldikləri kimi, gəl­məyə də bilirlər. S.Xəlilov yazır: «Uşaq taxta parçası de­yil ki, onu yonub nə isə düzəldəsən. O hələ ilk ya­ra­nışdan proqramlaşdırılmış bir sistemdir. Gələcəkdə nə ola­cağı, necə olacağı təkcə düşdüyü mühitdən və tər­bi­yə­dən yox, həm də onun fitri payından asılıdır». De­yil­ən­lər­dən belə bir nəticə də çıxartmaq olar ki, ikinci təbiət bi­rin­cinin reallaşması, eyni zamanda, tamamlanması üçün bir vasitə, «məkandır».

İlk baxışda deyilənlərdə nə böyük bir ziddiyyət, nə də bir təhlükə var, hər kəsə bəlli həqiqətdir. Lakin mə­sə­lə­yə bir də fərqli prizmadan baxaq: insanın ikinci təbiəti öz «mən»ini dərk etməyə və ya şüurlu şəkildə ətraf mühiti öy­­­rənməyə və özünə də bir obyekt kimi kənardan bax­ma­ğa başlayanda formalaşmağa başlayır. Yəni insan «gö­zü­nü açıb» bu təbiətini görür, birinci təbiətinin varlığından isə bixəbər qalır və ya anadan belə ağıllı doğulduğunu zənn edir. Hər iki təbiət arasında bir uyğunluq olanda, on­lar bir-birini tamamlayanda isə bu zənn əminliyə çev­rilir.

Əslində isə, ikinci təbiətini özünün birinci təbiəti he­sab etməklə, yəni birincini unutmaqla insanın itirdikləri qa­zandıqlarından çox olur.

Nə qazanır? Yeni düşüncələr, ideyalar və bunlara mü­vafiq olaraq daha geniş imkanlar və yollar – yeni şəx­siyyət.

Nə itirir? Birinci təbiətini, deməli, orijinallığını. İkin­ci nə qədər güclü olsa da, surət, qabıq olaraq qalır.

İnsan ikinci təbiətinin əsl dəyərini dərk etməkdən məh­rum qalır, çünki onu birinci sanır, ye­niliyi, inkişafı sez­mir. Öz-özünə sual vermir: mən «anadangəlmə» belə­yəm­sə, bəs mənim in­kişafım nədədir? Fərqli bir mühitdə də mən bu «mən» olardımmı? Deməli, eyni zamanda ikinci təbiətin verdiyi üstünlüklər də qaranlıq, açılmamış qa­lır və insanı yüksəltməkdənsə, ona yük olur.

Müvafiq olaraq insan özünün birinci təbiətini də dərk edə bilmir, çünki onun möv­cud­luğunu qəbul etmək is­təmir, ...ancaq qabıqdan ibarət qoz kimi. Deməli, o, ikin­ci təbiətin məhz nəyi tamamladığını, nəyi qidalan­dır­dı­ğını, öz «mən»inin haradan gəlib, hara getdiyini gör­mür.

Nəhayət, sonuncu təhlükə: insan ikiüzlülüyə, yəni ri­yakarlığa, nankorluğa meyllənir, çünki hər kəsi həqiqət ol­mayan bir şeyə inandırmağa çalışır.

Heyvan
Allahın yaratdıqları arasında tez-tez müqayisələr apa­rı­lır, bənzərliklər tapılır. İnsanı da gah gülə-çiçəyə, qo­­­ca çinara, düz qamətli sərv ağacına, gah da məğrur qar­­­tala, hiyləgər tülküyə və s.-ə oxşadırlar. Bu bən­zət­mə­lər əsasən zahirə aid olsa da, bəzən daxili keyfiyyətlərdə də paralellər aparırlar. Bizim dediklərimizlə Çarlz Dar­vi­nin insanın əcdadlarının meymun olması haqqında çox­dan iflasa uğramış düşüncələri arasında heç bir əlaqə yoxdur.

Məlum olduğu kimi, hələ orta əsrlərdə insan ruhunu nə­bati, heyvani, insani növlərə yaxud müvafiq mər­tə­bə­lə­rə bölmüşlər. Bu, dərin və əsası olan bir hikmətdir. Lakin bizim dediklərimizin onunla da bir əlaqəsi yoxdur.

Bir filosof Darvinin düşüncələrinin puçluğunu gös­tər­mək üçün belə bir fikir söyləmişdi ki, meymun qədər di­gər heyvanların insanların da əcdad olmaq hüququ var. Məsələn, ola bilsin ki, bəzilərinin əcdadı meymun, bir başqasınınkı ayı, birininki də ceyrandır. Bu zarafatda bir həqiqət var. İn­sanların öz heyvani ruhlarının səviyyəsində doğurdan da, fərqli-fərqli heyvanları xatırlatmaqları heç kəsə gizli deyil.

Mən də iki heyvan haqqında bir-iki kəlmə demək is­tə­yirəm: tarakan (ona bənzəyən adamların xatirinə onun hə­şərat olduğunu unudun) və qoyun.

Tarakanlar. Mətbəxlərin ən üzlü, ən iyrənc, ən tez ar­tan «sakinləri». Bəlkə də onlar başqa yerlərdə də məs­kun­laşırlar, lakin nədənsə tarakan deyəndə birinci yada dü­şən mətbəx və qida olur. Tarakanları öldürmək üçün on­lara bir kimyəvi maddə verirlər. Maraqlıdır, bəzi ta­ra­kan­lar ölür, ancaq bəzilərində bu dərmana qarşı nəinki im­munitet yaranır, hətta onlar bu dərmanı yeyib kö­kəl­mə­yə, daha sürətlə artmağa, böyüməyə başlayırlar. Buna el­mi dildə mutasiya deyirlər.

Belə insanlar da var. İlk dəfə başına dərd gələn in­san sonralar bu dərdlərə, problemlərə elə alışır ki, bu hə­yat onlar üçün normal hala çevrilir. Hətta onları bu hal­dan çıxardana belə nifrətlə, acıqla baxırlar, onların «ra­hat­lığını» pozduğuna görə ondan uzaqlaşır, ona düşmən kə­silirlər.

Qoyun. Təmizliyi sevən, sahibinə ən az problem ya­ra­dan, ən çox xeyir verən, Allah yolunda qurbanlıq üçün se­çilən ev heyvanı. Eyni zamanda. Heyvanlar arasında, mə­­nim bildiyim qədər, yalnız qoyun öz ölümünə rahat-ra­hat tamaşa edir, hətta altdan yuxarı bayaq yanında ot­la­yan tayının soyulmağını müşahidə edir. Mən bilmirəm o qoyun nə hisslər keçirir, ancaq onun gözlərində nə qor­xu görmək mümkündür, nə təlaş.

Bəzi insanlar yoldaşlarının başına gələnləri məhz yol­daşı üçün nəzərdə tutulduğunu zənn edir və heç cür ey­ni şeyi özünün də yaşayacağını qəbul edə bilmir. Rahat-ra­hat onun «edam olunmağına» tamaşa edir və özünün də xəbəri olmadan … öz qurbanlıq vaxtını gözləyir.

İnsan bir bioloji varlıqdır və onda heyvani xüsu­siy­yət­lərin olması təbii görünə bilər. Qeyri-təbii, daha doğ­ru­su, dəhşətli olan heyvaniliyin insaniliyi üstələməsi, hətta unutdurmasıdır.

Simurq quşu
Uşaqlıqda oxuduğum nağıllarda ən çox xoşuma gə­lən Simurq quşu olurdu. Qəhrəmanları bəlalardan xilas edən, uzaq yolları yorulmadan qət edən. Ən maraqlısı isə onun yanıb kül olması və sonra öz külündən doğulması idi. Alışıb öz oduna yanmaq, sonra yenə öz külündən ya­ran­maq! Nağıllar həyatda baş verənlərmiş, sən demə! Am­­ma bir fərqlə: nağılları qoşanlar həyatın acığına son­lu­ğu öz ürəkləri istədikləri kimi verirdilər. Yazıq uşaq bu­nu hardan bilsin! Elə bilir o da dara düşəndə qara qoçla ağ qoç gələcək. Elə bilir, qaranlığa düşsə belə Simurq qu­şu özü­nü yetirəcək, o da 40 tuluq su, 40 tikə ətlə uçub qo­na­­caq şahlıq taxtına.

Bəli, nağıllar həyatın bir anı, bir məqamıdır. İnsan do­­ğulur, böyüyür, arzular yaranır, planlar qurulur… Nə isə alınmayanda, məhv olanda, insan əvvəl bir ruh düş­kün­­lüyünə düşür, həyatdan küsür. Sonra yavaş-yavaş için­­­də bir enerji, qüvvə tapır, yeni arzular, yeni planlar… ye­ni bir insan doğulur. Lap Simurq kimi. Amma gün gəlir in­­sanın ruhu yorulur – məhv olub doğulmaqdan, yarım­çıq arzuları dəfn eləməkdən. Ruh elə yorulur ki, artıq nə sön­müş ocağın kənarından çəkilə bilir, nə də yenidən qa­lan­mağa, alışıb yanmağa içində bir həvəs, bir güc tapır. Məc­bur olur külün soyuğunu dünyanın ən isti, ən gur ya­nan ocağı sansın.

Seçim
Allah insana seçim verdi. Allah insana düzgün se­çim etmək üçün ağıl verdi. Allah ağılın seçdiyini həyata ke­çirtmək üçün iradə verdi.

Bunlar insanın varlığında, mahiyyətindədir.

Seçim xeyir və şər, yalan və doğru, əyri və düz ara­sında olmalı, haramdan qurtarıb halala aparmalıdır.

Dünya get-gedə cırlaşır. Bəlkə də dünya elə həmin dün­­yadır, cırlaşan insanlardır. İnsanın seçim meyarları də­yişib.

Əvvəllər gözlər gözəl və kifir arasında müqayisə apa­­ra bilir, gözəli dəyərləndirə bilirdi. İndi gözəllik ço­xal­mış çirkinliklərin kölgəsində itib-batıb. İnsanlar artıq gö­zəl­liyi görə bilmirlər. Məcburdurlar kifirlərin gözəlini seç­sinlər.

İnsanlar artıq o qədər şər görüblər ki, xeyirin ölçü­lə­rini unudublar. Məcburdurlar şərin xeyirlisini seçsinlər.

Haram o qədər doğmalaşıb ki, halal insanlara yad­la­şıb. Məcburdurlar haramın halalını tapsınlar.

Sevgi o qədər maddiləşib ki, mənəvi tərəfi məna­sız­la­şıb. İnsanlar məcburdurlar ki, qısa zaman kəsiklərinin ötə­ri maddi həzzlərini eşq adlandırsınlar.

İradə ağıla çətin şərtlər qoyanda, ağıl da seçimi sərt­ləş­dirir.

İradə zəifləyəndə ağlın dərin qatlarının aktivləşmə­si­nə ehtiyac qalmır. Səthi ağlın seçimi isə hisslərin həd­dindən o yana keçmir. Belə olanda ruh da mürgüləyir, könül də.

Sükut
Sən susmağı bacırırsan?

Ürəyin min bir sözlə dolu olduğu, haray saldığı bir vaxt­da dilin susmağı bacırır? Ürəyin hər yoldan ötəndə, daş-divarda özünə həmsöhbət axtaranda sən susa bilirsən?

Dinləyənin yoxdursa, susmağa məcbursan! Səsinin səs­lər xaosunda itməsindən qorxursansa, susmalısan! Sə­si­ni səhv salırlarsa, susmalısan!

Bax, onda sən hər şey danışırsan. Sükutunu gizlət­mək üçün. Hamı ilə həmsöhbət olursan, əsl həmsöh­bə­tin­lə susmaq üçün. Bütün sözlərini deyirsən, sükutla de­di­yin­dən başqa.

Sən sükutla söhbət etməyi bacarırsan?

Sözlər ürəyindəkiləri çatdırmağa aciz qalanda sükut kö­məyə çatır. Dilin demədiyini gözlər deyəndə, sükutdan yax­şı yardımçı olmur. Sözlərin aça bilmədiyi qıfılları sü­kut açır.

Sən heç sükutun harayını eşidibsən?

Ürəyin dedikləri içində həbs olunanda, dillə düşmən kə­siləndə sükut haray salır. Qulaqların o harayı eşitməsin de­yə daha çox, daha bərkdən danışırsan. Bilirsən ki, sus­san sükutun harayını eşidəcən. Bu haraydan bütün bil­dik­lərini unudacan, bütün etdiklərini yadırğayacan.

Sən bilirsən sükut nə rəngdədir?

Sükut ürəyin dilidir, deməli, ürəyin də rəngindədir. Qa­ranlıq ürəyin sükutu nə qədər qorxunc, dəhşətlidirsə, nur­lu ürəyin sükutu da bir o qədər məsum, həzin, ecaz­kar­dır. Qaranlıq ürəklərlə sükuta dalmaq insanı nə qədər qa­raldırsa, nurlu ürəklərin sükutu bir o qədər nurlandırır. Qa­ranlıq sükut vəhşətlə doludur, nurlu sükut sevgi ilə. Yə­qin buna görə sevdiyinlə susmaq da gözəldir.

Bunlar dilin sükutudur. Bəs ürəyin sükutu necə olur?

Ürək susanda dil susmağı bacarmır. Elə hey boş söz yığnağı ilə danışır.

Ürək susanda ruh susur, ruh susanda nur kəsilir, nur kəsiləndə İNSAN ölür, bioloji varlıq olan, ancaq hey­vanla müqayisə oluna bilən insan qalır.

İnsan və şeytan
Allah insanı yaratdı, ona bütün adları öyrətdi və bu­nunla onu Özündən sonra ən qüdrətli varlıq etdi. Allah bü­tün digər yaradılmışlara, hətta mələklərə belə bu qüd­rət qarşısında səcdə etməyi buyurdu. Bu səcdə əslində bu qüd­rəti yaratmış Qüdrətə səcdə idi. Bunu qəbul edə bil­mə­yən yalnız şeytan oldu. O, qüdrət Sahibinin özünə səc­də etməyi üstün tutdu, maddi bir şeyə boyun əymək is­tə­mədi, yaradılmış, ötəri olan bir varlıq qarşısında öz zəif­li­yi­ni qəbul etmək istəmədi. Maddi pərdə şeytanın gözünü ört­dü, gördüyü ancaq qara torpaq oldu. Allahın insana öyrət­diklərini əhəmiyyətli saymadı, Allahdan insana üf­lə­nən, bəxş edilən ruhu görmədi. O dərəcədə kor oldu ki, lə­nət­lənməyi belə qəbul etdi. Şeytan maddiyyata nifrət etdi və bu nifrət ona ruhun gücünü görməyə mane oldu. Lə­nət­lənmiş şeytan insanları yoldan çıxaracağına və nan­kor­luqlarını – maddiyyata uyub öz mahiyyətlərini unu­da­caq­larını sübut edəcəyinə and içdi. Və o, Allahdan Axi­rə­tə qədər möhlət istədi – maddiyyatın yenə bir heç olduğu, bir əhəmiyyət daşımadığı, hər şeyin əsl mahiyyətinin üzə çı­xacağı zamana qədər.

Deyilənə görə, şeytanın vasitələri çoxdur və o, insa­na hər yerdən təsir göstərə bilir, hər yerdə ola bilir: in­sa­nın göz­lərində, qulaqlarında, dilində, əllərində, ayaq­la­rın­da, hət­ta duruşunda, oturuşunda, gülüşündə, hər şeydə və hər yerdə. Maddi olan hər şeydə! İnsanı maddi dünya ilə əla­qələndirən hər orqanında!

Şeytan Allahı sevir – öz Yaradanı kimi. Mənsur Həl­lacın dediyi kimi, bu sevgi yolunda hətta cəhənnəm odun­da belə yanmağa razı oldu. Şeytan Allahı sevsə də, bu sevginin əvəzini cəhənnəmə döndərən insanı sevmir, in­­sanın ürəyindəki Allah sevgisini qısqanır, onu da cə­hən­nəm odu ilə mükafatlandırmaq istəyir. Bunu yenə də mad­­diyyatla edir – insana insan adını qazandıran mad­diy­­yatla. İnsanın Allaha olan sevgisinə, xoş niyyətinə bir dam­­cı maddi istək qatmaqla bütöv bir sevgini məhv edə bi­­lir. Ekxart dediyi kimi, «öz içində yaratdığın ən ki­çik məx­luqun surəti Allah qədər böyükdür… Çünki o, sən­dən bütün Allahı alır».

Amma şeytan Allahdan həm də qorxur – Mütləq Qüd­­rət sahibi kimi. Artıq bütünlüklə onun hökmünə düş­müş, Allahdan üz döndərmiş bir insandan şeytan da üz dön­­dərir: «mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxu­ram» (Quran 59/16), – deyir. İnsanı onun bütün or­qan­la­rı­nı bürümüş şeytanları ilə baş-başa qoyur. Şeytan insanı edə­cəyi günaha qədər müşayiət edir, onu ürəkləndirir. Gü­­naha isə insan tək, yalnız girir. Şeytan isə günahın kan­­darında dayanıb maddiyyatın çirkabından görünməz olan ruhun əzablarına, bilikləri, elmi əl-qolunun zəncirinə çev­rilmiş əqlin zavalı-zavallı vurnuxmasına tamaşa edir. Ta­maşa edir, onlarla bərabər əzab çəkmir, o günahın içi­nə girmir. Şeytan maddiyyata nifrət edir axı! Onun sevgi­sini cəhənnəmə çevirən maddiyyata!

Yerə göyə sığmayan Allah mömin bəndəsinin qəl­bi­nə sığıb. İnsanın ruhu Allahın bütün gözəl adlarının tə­za­hür məkanıdır. İnsanın ruhu Allahdan aldığı eşqin mə­ka­nı­dır. İnsanın ruhu Allaha pak imanın məkanıdır. Möv­la­n­a deyir: «Şeytan belə aşiq olsa…Cəbrailə çevrilər, şey­tan­lığı ölər». Şeytan insanın eşqi, sevmək qüdrəti qar­şı­sın­da acizdi. Bu deyilənlər şeytandan çox uca, çox uzaq­dır. Bunu şeytan da bilir və… bu məkana yaxın belə gəl­mir. Şeytan insanın Allahdan bəxş edilən ruhundan, onun sev­gisindən qorxur.

Şeytan Allahın himayəsində olan şeyə yaxın gəlmir, gə­lə bilmir, çünki ora yüksələ bilmir. Şeytanın davası mad­diyyat çərçivəsindən kənara çıxmır. İnsanın ruhu pak olan­da Allahın himayəsindədir. Bədən pak olanda ruhun hi­mayəsindədir. Bunun əksini də demək mümkündür – bə­dən paklaşdıqca ruhun himayəsi, əslində isə Allahın hi­mayəsi artır. Təbii ki, bu halda nə şeytanın təhlükəsi qa­lır, nə də onun hiylələri.

Doğum günü
Doğulma bir əzabdır. Bunu insan ilk anda hiss edir və …ağrıdan haray çəkir, qışqırır.

Doğulma bir sevincdir. Yeniliyin, təzəliyin verdiyi sevinc.

Birinci hiss doğulma anından qabaq, ikinci isə do­ğul­ma anından sonra yaşanır. Doğulma bir yaradılışdır …və bu hissin mahiyyətini yaradıcı [insan] daha yaxşı du­yar, yaşayar.

Uşaqlar bu hissləri tərsinə yaşayır, yəni doğum gün­lə­rini sevinclə qarşılayar, qüssə ilə yola salırlar – hə­diy­yə­lərə sevinir, bayramın bitməsinə isə kədərlənirlər. Maddi dün­yanın nemətlərindən başqa gözü bir şey seçməyənlər də belədirlər – veriləcək hədiyyələrə, sürprizlərə səbəb do­ğum günlərini həsrətlə gözləyir və bu təntənənin heç bit­mə­məsini arzu edirlər. Sonra da böyük bir qüssə ilə ya­şa­dığı sevincin xatirələri ilə oturub durur. Beləcə əsl ma­hiy­yət – doğulma və yenilənmə – heç yada düşməz. Belə in­san­ları doğum günündən sonra bir də artan illər qüs­sə­ləndirir, ona görə də hər növbəti ildə özünü daha gənc təqdim edər, illərin ona təsir etmədiyini sübut etməyə ça­lı­şar. Xüsusilə qadınlar. İllərin verdiyi hədiyyə – kamillik isə heç yada düşməz. Olmayandan sonra nə yada düşsün?

Yaradıcı insan öz doğumunu fərqli qarşılayır – ya­ranışın, yaratmanın ağırlığını yaşaya-yaşaya, yaradılışın ma­hiyyətini duya-duya, yaranmanın səbəbini və məq­sədi­ni dərk edə-edə, yaradılmanın məsuliyyətini çəkə-çəkə. Bu hiss ildən ilə artır, ağırlaşır.

İnsan olmağın yükü budur!

Çəkdiyi əzabla insan yalnız yaranmır, həm də ya­ra­dır. Bu yaradıcılıq qüdrətini ona yaşadığı əzab verir.

İnsan yaranır və …yaradır. İlk hiss etdiyi şey yün­güllük, yenilik, təzəlik olur. Deməli, insanın əsl doğuluşu onun bu maddi dünyaya gəlişi deyil, öz yaradılması ilə həm də yaratdığı gündür.

İnsan yaranır və yaradır. Yaradıcı insan yaradır və ya­ranır və…hər yaratdığı ilə yenidən doğulur.

Çiçəyin doğuluş səadəti
Maneənin götürülməsi «qısa qapanma»

yaradır və son başlanğıcla birləşir.
Əbu Turxan

İncə bir çiçək torpağın bağrını yara-yara günə tərəf uza­nır. Onun əzablarını yüngülləşdirmək üçün üzərindəki torpaq qatını təmizləmək istəyirsən… Çiçək açmadan, gün üzü görmədən solur…

Çiçəyi elə gözəl, elə incə edən onun çəkdiyi əzabdır. Onun məqsədi o əzablara qalib gəlib, qara torpağın sərt üzünü görəndən sonra zərif gün şüalarının ləzzətini daha yaxşı hiss etməkdir.

Bəlkə də elə qara torpaqdan, elə zərifliklə çıxmağıdır çiçəyi sevdirən…

Allahın yardım əli
Allah insanı bütün varlıqlardan üstün yaratdı: Özü­nə məxsus sifətlər verdi, Özünün bildiyi adları öyrətdi, Özün­dən ruh üfürdü, yer üzündə Özünün xəlifəsi etdi, Öz əma­nətini ona etibar etdi, Ona səcdə edən mələkləri in­sa­na səcdə etdirdi. Yaratdı və daim onun yanında, hətta şah da­marından daha yaxın oldu. Əslində Allahın insana ver­di­yi bütün bu şeylər insanla Onun arasındakı qırılmayan tel­lərdir, bunlar hamısı insana insan adını qazandıran key­fiyyətlərdir.

İnsan fiziki baxımdan varlıqlar arasında ən zəifidir. Bu zəifliyinə baxmayaraq Allah bütün yaradılmışları onun qulluğuna verib: geyim, qida, rahatlıq, təh­lü­kəsiz­li­yin təminatı, estetik zövq və s. İnsan bu dünyada hər şey­dən yararlanmaq iqtidarındadır.

İnsan mənəvi baxımdan varlıqlar arasında ən zən­gi­ni­dir, çünki Allahdan bir ruh alıb. Bu səbəbdən maddi dün­ya ilə bərabər ruhi dünyanın da qapıları onun üçün açıq­dır. Öz varlığında hər iki dünyanı birləşdirən insana mə­lək­lər də heyran qala bilir, şeytan da.

İnsan ağıl sahibi kimi arasında yeganədir. Yal­nız insanın qarşısında ən aşağı pillədən ən ali pilləyə qal­xan bir yol – kamillik yolu mövcuddur. Hər yara­dıl­mış yalnız öz varlığı çərçivəsində nəyə isə qadirdirsə, in­san bütün yaradılmışların varlığının sirrinə hakim ola bi­lir, onların sahəsində onlardan daha böyük qüvvə sahibi olur. Bu qüdrəti ona verən Allahdan öyrəndiyi adlardır.

Allah insanı sevərək, sevgi ilə yaratdı. O, mayasına bü­­­tün ali keyfiyyətlər qatdığı məxluqunun ən ali məqama ye­­tişməsi üçün bütün imkanlar yaradır: ona maddi və mə­nə­vi bələdçilər göndərir ki, həqiqət aləminin qapılarını aç­sın, Özünün «üç kitabını – müqəddəs kitabı, təbiəti və in­sa­­nın özünü» (Əbu Turxan) oxumaq üçün ona yollar gös­tərsin.

İnsan öz varlığına uyğun olaraq həm maddi, həm də ru­­hi bələdçilərlə «ünsiyyətdə» olmağa qadirdir. Ta qə­dim­dən bəşəriyyətə peyğəmbərlər göndərilmiş, Allahın həqi­qət­­lərindən insanları agah etmiş, onları yalnış yoldan qo­ru­muşlar. Bu yardım yalnız peyğəmbərlərin varlığı ilə de­yil, həm də onlara nazil olmuş müqəddəs kəlamlarla ol­muş və olmaqdadır. İnsan unutqan varlıqdır və Allah sev­di­­yi bəndəsinə hər kəlməbaşı öz ağlından istifadə etməyi xatırladır.

Kamilliyə gedən yol daha ağır, daha mürəkkəbdir. Bu, insanın onun əl-qolunu bağlayan bütün tellərdən azad olub bir tək teldən – onu Allaha bağlayan teldən ya­pış­­masıdır. Bu, uca dağa qalxanda yapışdığın, bağ­lan­dı­ğın bütün kəndirləri kəsmək, heç bir yerdən tutmadan ümi­dini bir tək kəndirə bağlamağa bənzəyir. Bu, eti­bar­dır! Bu, ümiddir! Bu, sınaqdır!

Bu kəndirin iki ucu var – biri səndə, biri Allahda. Və bu etibar, ümid, sınaq yalnız Allaha deyil, həm də sənə aid­dir. Sən bilirsən ki, bu kəndirin möhkəmliyi həm də sən­dən asılıdır: sənin imanından, ağlından, bacarığından.

İnsan zəif məxluqdur və bu zəifliyi onun kəndirində də özünü göstərəndə …Allah əlini uzadır. Bu əl müxtəlif for­mada sənə uzanır: bu, bir xoş kəlmə də ola bilər, acı bir tənqid də, bir nəvazişli baxış da ola bilər, sərt bir sillə də, səmimi bir söhbət də ola bilər, tozlanmış kitabdakı bir ifa­­də də, bu, bir yuxu da ola bilər, bir körpə təbəssümü də, bu, bir sənət əsəri də ola bilər, dənizin möhtəşəm dal­ğası da…

Allah hər yerdədir, Onun tükənməz işarətlərinə və de­­diklərinə hər yerdə, hər zaman rast gəlmək müm­kün­dür. Yetər ki, onları görməyə gözün, eşitməyə qulağın, duy­­mağa könlün olsun. Yetər ki, uzanmış həmin Əldən tu­ta biləsən.

Hikmət
Bu dünyada hər şeyin öz hikməti var. Bunu həm Al­la­hın yaratdığı birinci təbiət, həm də insanın yaratdığı ikin­ci təbiətə aid etmək olar. Şeylərlə tanışlıq zamanı (is­tər təbiətdə olan, istərsə də insan yaradıcılığının məhsulu olan sənət əsərləri, elmi kəşflər, sistemlər və s.) onun əsl hik­mətini dərk edəndə, o, bütün gözəlliyi ilə qarşında açı­lır. Bu, hikmətin yüksək ustalıqla çatdırılan ifadəsi haq­qın­dadır. İkinci təbiətdə vəziyyət nisbətən fərqlidir. Bəzən in­san özü hikməti tam dərk etmədən onu çatdırmağa ça­lı­şır. Yüz cür söz oynadır, min üsula əl atır, amma heç cür la­zım olanı çatdıra bilmir. Olur hikmətsiz boş söz yığnağı.

Dünyada hər şeyin yaradılışının əsasında bir ideya du­rur. Onu var etmək üçün Yaradan başqa ideyaları onun ətrafında cəmləşdirir. Bir kitab neçə ideyanın bir­ləş­mə­sidir – kağız, mürəkkəb, rəng və s. Ancaq o kitabı var edən bir tək ideyadır – kitab ideyası. Ola bilər ki, situ­a­si­ya­ya görə, köməkçi bir ideya əsas ideyaya dönsün. Çer­nı­şev­ski ilhamla yazdığı yazılarını sonra yandırıb qı­zı­nır­mış. Qısa müddətdə situasiyanın tələbi ilə əsas ideya kö­mək­çiyə, köməkçi ideya əsasa çevrilirmiş. Bu ideyaların ha­mısının «kökü», varlığı Vahid ideyaya bağlıdır, ondan qay­naqlanır. Şüalar günəşdən qaynaqlandığı kimi.

Hikmət də ideyadır. Bəzən ideyalar insanlara real­laş­mış, maddiləşmiş şəkildə (birinci təbiət) verilir, bəzən də saf şəkildə. Hələ təzahür etməmiş ideya. Hikmət kimi. Ya­radan hikmətin təzahürünü, yaradılışını Özü­nün yer­də­­ki xəlifəsinə, Özündən sonrakı yaradana həvalə edir – in­sana. Hikməti verən Allahdır, onun təzahürü isə in­san­dan asılıdır. Yəni hikmət tək, saf, əsas bir ideyadır. Onun tə­za­hürü üçün köməkçi ideyaların seçimi, bu əsas ide­ya­nın olduğu kimi ifadə olunması in­sa­nın bacarığından ası­lı­dır. Bu baxımdan insan Yaradanın qoyduğu çərçivə da­xi­lində (bu çərçivə məhdud olsa da, onun sərhədləri ol­duq­ca genişdir və insanın təfəkkürünün gücü ilə daha da ge­­niş­­lənə bilər) bir yaradandır. Heç kəs Allahın yaratdığı bir şeyi olduğu kimi, olduğu mükəmməlikdə ya­ra­da bil­məz. İnsanın mü­kəmməl şəkildə çatdıra bildiyi, təzahür et­dir­diyi hikmətlər də bənzərsiz, təkrarolun­maz­dır. Bunu həm sənət əsərləri haqqında demək olar, həm görkəmli kəşf­lər haqqında.

Allahın yaratdıqları hər kəs üçündür. Bu dünya in­sa­nın xidmətindədir. İnsan Allahın yaratdıqlarını öyrənir, tət­biq edir, yararlanır və s. Bu, böyük bir xəzinədir. Bu, Al­lahın hər kəs üçün nəzərdə tutduğu hikmətidir.

Allah insanlara bir də sözlərlə Öz hikmətini anladır. Sə­mavi kitablar. İlahi ayələr. İnsanlar onları öyrənməklə nə­inki bütün kainatın, varlıq aləminin, hətta öz iç dün­ya­sı­nın, qeyri-maddi aləmlərin də sirrindən agah olmaq im­ka­nı qazanır. Bu da Allahın digər bir xəzinəsidir. Bu da Al­lahın Öz mömin bəndələri üçün nəzərdə tutduğu hik­mə­tidir.

Bu ikisi artıq bu və ya digər şəkildə təzahür etmiş ha­zır hikmətlərdir, «kitab»lardır. Qalır onları «oxuyub», öy­rənmək, dərk etmək. Lakin bu artıq reallaşmış hik­mət­lər, Əbu Turxanın ifadəsi ilə desək, ideyaların özləri deyil, ko­piyalarıdır.

Bu kitablardan birincisi hər kəs üçündür. Ağlı, dər­ra­­kəsi, düşünmə qabiliyyəti olan hər kəs üçün.

Bu kitablardan ikincisi imanı, əxlaqı ilə fərqlənən, tə­fəkkürü ilahi nurla işıqlanan seçilmiş bəndələr üçündür.

Amma üçüncü kitab da var – hikməti olduğu kimi qə­bul edən, nəinki adi gözlə görülməyən saf ideyanı «gö­rüb», dərk edən, hətta onu reallaşdırmaq, hər kəs üçün edə bilmək qüdrətində olan insan. Seçilmişlərin seçilmişi – Ka­mil İnsan. Əbu Turxan üçüncü kitabı daha konkret, ob­razlı desək, köməkçi ideyalardan arınmış şəkildə, əql dün­yası adlandırır. Burada artıq ideyaların kopiyaları ilə de­yil, özləri ilə ünsiyyətdə olan insan özü kopiya ya­rat­maq imkanı qazanır.

Doğurdan da, insan bir neçə ideyadan ibarət bir var­lıqdır. Onun əql dünyası isə saf və sözlə ifadəsi çətin olan bir ideyadır. İnsanın əsas ideyasımı? Hikməti saf ide­ya kimi qəbul etməyə qadir olan yaradan insan əqlidir.

Həyat

(Yırğancağ kəndindən təəssüratlar)
Allah yaratdıqlarını sadə və gözəl yaradıb. Tərkibi, struk­turu nə qədər mürəkkəb olsa da, varoluşu elə sa­də, harmonikdir ki!

Allah insanı da sadə və gözəl yaradıb. Onun düzgün ya­şaması və düşünməsi üçün nümunələr də verib. Bu nü­mu­nənin ən kamili təbiətdir.

Ən kamil nümunə ilə harmoniyada olan insanlar sa­də­ləşir, sadələşdikcə gözəlləşirlər. Onlar üçün hər şey sadə olur: olum da, ölüm də, qəhrəmanlıq da, acizlik də. Tərə­zi­nin gözündə onların çəkisi eynidir: hər situasiyanın özü­nün seçdiyi hərəkəti qəbul edib onu zəruri bir addım kimi atır­lar. Hər şeyi öz adı ilə çağırırlar, adı ilə çağırdıqlarını da adına uyğun qəbul edirlər.

Belə insanlar sənin hər şeyi mürəkkəbləşdirməyinə ba­xır, təəccüblənirlər, ən bəsit şeyi anlamamağına çaşır­lar, anlamamağından bir fəlsəfə düzəltməyinə gülürlər.

Sənin gördüyünü onlar da görür, ancaq həllini elə sa­də verirlər ki! Təbiətdən götürdükləri nümunəyə uyğun! Allah verdiyini onlar da dərk edir və sadəcə ürəkdən şükr edirlər! Təbiət kimi!

Yox, bu sadəlik primitivlik deyil. Heyvani səviyyədə ya­şamaq da deyil! Bu, Allahın verdiyini olduğu kimi, acı­nı acı, şirini şirin kimi qəbul etmək və şükr etməyi ba­car­maqdır.

Hər şeyin həqiqətinə belə asan çatmaqlarında onla­ra vəsilə təbiətdir. Onlar sivilizasiyanı, şəhəri sevmirlər. Əs­lində, sevmədikləri həqiqətlərin üzərinə qabıqların gəl­mə­sidir, ən sadə şeyin mürəkkəbliyinin ön plana keç­mə­si­dir, təbiətlə aralarına qat-qat divarların çəkilməsidir, Al­la­hın yaratdığı təbiətin yanında başqa bir təbiətin ya­ra­dıl­ma­sı və bu naqis təbiətin birincidən üstün tutulmasıdır, na­qisə görə kamilin dağılmasıdır.

Əsl gözəlliyi görən, əsl həqiqəti dərk edən, əsl har­mo­niyanın iştirakçısı üçün bu normal bir hal deyilmi?

Əbu Turxan deyir ki, Allah insana oxumaq üçün üç ki­tab verib: səmavi kitab, təbiət, insan. Bu üç kitab bir-bi­ri­lə o qədər sıx bağlıdır ki, birinin oxunuşundakı naqislik di­gərlərində də özünü göstərir. Təbiətlə yaşadığı harmo­ni­ya özü ilə harmoniyaya çevrilir, bu harmoniya isə oxu­du­ğu hər ilahi kəlamın batini mənası ilə həmahəng olur. Möh­təşəm bir ahəng! Varlığının mahiyyətini, səbəbini pı­çıl­dayan ahəng! Varlığının ucalığını, ülviyyətini nəğmə ki­mi züm-zümə edən ahəng!

İlham, vəcd və vəhy
İnsan böyük və həqiqi bir harmoniyanın şahidi olan­­­da ilk anda onu qələmə ala bilmir və ya qələmə aldığı özü­­nə çox cılız və süni görünür. Təbiətin qoynunda nə qə­dər ilhama gəlsə də, gözəllikdən nə qədər vəcdə gəlsə də, için­­də hisslər aşıb-daşsa da, bu barədə ən gözəl sözü ora­da deyə bilmir. Gərək bu möhtəşəmlikdən ayrıla, təkliyə çə­kilə. Özü ilə baş-başa qala. O harmoniya fonunda insan da, insanın sözü də bir toz dənəciyi qədər olur. Təklikdə isə insan İnsandır, söz demək qüdrətində olan, Yaradanın yar­dımı ilə yarada bilən bir könüldür.

Bəlkə buna görə təbiət qoynunda böyümüş şəxsin de­­məyə sözü də çoxdur, təbi də. Uzun illər təbiət «da­nı­şıb», o susub, susmağa məcbur olub. İndi də özü danış­maq, təəccübləndirmək, heyrətləndirmək istəyir, kimləri isə «dinləməyə» məcbur etmək istəyir. Yalnız özünün gör­dük­ləri, yalnız ona açılan həqiqətləri hər kəsə mütləq hə­qi­qət kimi çatdırmaq ehtiyacı hiss edir içində. Bu, il­hamdır.

Qəribədir, insanlar öz təfəkkürlərinin, düşün­cələ­ri­nin həcminə uyğun da harmoniya tapırlar: kimi sonsuz də­niz, uca dağlar, geniş düzənlər, kimi də gecə klubları, bar­lar, rəqqasələr, içki şüşələri. Onların ruhlarının dərk et­dikləri də elə tapdıqları, uyğunlaşdıqları «harmoniya» boy­dadır.

Elə insanlar da var ki, ruhları nəinki dağa, dənizə, heç bu maddi dünyaya da sığmır. Belələri üçün isə Allah ül­vi bir aləmin «qapılarını» açır, bu aləmə aparan yolları, va­sitələri ona tanıdır. Bu, artıq ilham deyil, vəcddir.

Belə insanların çatdırmaq istədikləri sonsuz bir aləm­­­dən gəlir və bir-iki nəfər üçün nəzərdə tutulmur. Mu­si­­qi, rəsm, heykəl, elmi kəşf, bədii və ya fəlsəfi əsər şəklini alan bu «ilahi xəbərlər» ruhu oyaq, könül gözü açıq, mə­nə­vi dünyası işıqlı olan hər kəs üçündür.

Bunlar yaradılış iyerarxiyasında alt-yuxarı, yəni in­san­dan Allaha uzanan kamillik yolunun vasitələridir. Bir də var Allahdan insana doğru uzanan bir yol. Allah in­sa­nı sevə-sevə yaradıb və bunu xatırlaması, öz insanlığını qo­­ruması üçün onun qayğısına qalır. Belə olan hallarda, yə­­ni insanlıq üçün bir təhlükə yarananda Allah özü seçim edir: Onun sözünü insanlara çatdıracaq şəxsi də, deyi­lə­cək xəbəri də. Bu, vəhydir və ya missiyadır. Sonuncu pey­ğəm­­bərimizlə (s.) vəhy kəsilsə də, insan öz unutqanlığını unut­­mayıb. Və Allahın seçimini bu gün sözün ən ülvi mə­na­­sında missiya adlandırmaq olar.

Vəhy – Allahın insana vacib sözüdür, nəsihətidir. Bu­nu əsrlər boyu peyğəmbərlər insanlara çatdırıb. Lakin Al­la­hın sözləri bitməyib. Bunun üçün Allah yenə də təmiz ruh­ları seçir, bəndələrinə həmin ruhlar vasitəsilə müraciət edir. Missiya –Allahın insanları qəflət yuxusundan ayıldan söz­lərinin seçilmiş ruhlar vasitəsilə səslənməsidir.


Şeir
Şeir yazmaq qüdrəti Allahdan verilən bir nemətdir. Bu, aşıb-daşan hisslərin yığcam, lakonik ifadəsidir. Üstə­lik burada bir ritm, ahəng, sözlərin bir-biri ilə səsləşib, bir-birini tamamlaması da vacibdir. Şeirin bir gözəl funk­si­yası da var. Şeirdə sanki sözlər adilikdən çıxır, sirli-til­sim­li bir məzmun alır. Nəsrlə deyə bilmədiklərini hətta qa­fiyəsiz belə «şeirlə» deyəndə, sanki daha rahat olursan. San­ki həm hisslərini gizli saxlayırsan, həm də onları alə­mə car çəkirsən, həm susursan, həm də danışırsan. Sanki adi cümlə quruluşunu dəyişməklə, cümləni daha pafosla de­məklə çatdırmaq istədiyin hisslərin möhtəşəmliyini, gö­zəl­liyini, ülviliyini də saxlamış olursan.

Bu deyilənlər əsl şeir haqqındadır – ruhdan qopan, sə­ni səndən alıb, səni ilahi aləmə aparıb yenidən özünə qay­taran və «bacarırsan yenə əvvəlki adam ol görüm, ne­cə olursan», – deyə meydan oxuyan duyğuların tərən­nüm­­çü­sü olan şeir haqqında. Elə şeir yazmaq, ruhunla yer­lə göy arasında çarpışmaq hər ruha qismət olan xoş­bəxt­lik deyil. İllər boyu qazandığın bir adətlə sözləri, ifa­də­ləri qafiyələrə salıb «şeir düzəltmək» də şairlik deyil.

Bəzən də olur ki, ruh oxumaq istəyir, amma nə şair de­­yil, nə bəstəkar. Ən əsası da, istəyir ki, oxuduqları öz kön­­lündən qopsun. Onda başlayır bildiyi bütün gözəl ifa­də­­ləri, sözləri yan-yana düzməyə və öz aləmində bundan gö­­zəl şedevr tanımır. Həqiqətən də belədir. Çünki bu, onun ən ülvi bir duyğusu haqqında öz könlünün nəğ­mə­si­dir! Lap bizim bu «şeirimiz» kimi:

Çıxar ürəyindən ağrını ver mənə,

Yerinə könül dolu bir sevgi verim.
Çıxar içindəki sıxıntıları,

Üfüqlərə uzanan bir ümman verim.
Ver nə varsa ürəyini incidən,

Hər döyüntüsünə bir inci – nur verim.
Ürəyin o dar qəfəsdə darıxır,

Ürəyimdən ürəyinə gen yollar verim.
Əlbəttə, bu «şairlik» bir anlıqdır və ona «bu, şeir de­yil», – demək artıqdır.

Zəhər
Zəhər deyəndə ilk yada düşən həyatın, şirinliyin zid­di olan bir şey yada düşür. Bəzən acıya da zəhər deyilir, ağ­r­ı­lı-problemli bir həyat da zəhərə bənzədilir; hər kəl­mə­sin­də ürək qıranların dili də zəhərlə müqayisə edilir. Ma­raq­lıdır, sözün düzünü çəkinmədən söyləyən də acıdil, zə­hər­dil ad­lanır. Yəqin günah həqiqətin acı olmasındadır. Am­ma hə­­yatda elə zəhərlər də var ki, onlar barədə da­nış­ma­ğa dəyər.

Zəhər var dərmandır. Onun adı zəhərdir, özü «şə­kər»­­­­dir. Arı zəhəri, ilan zəhəri, əqrəb zəhəri, …insan zə­hə­­­ri. Bu zəhərlər həm ağrıkəsici olur, həm zəhər zə­rər­ləş­di­­­rici. Həqiqəti söyləyən dillərin zəhəri də belədir. Hamı arı­­­dan, ilandan, əqrəbdən, …həqiqəti deyəndən qorxur. Am­­­ma bu zəhərə ehtiyacı olan «xəstələr» var. Əslində, mis­­­­siyasına uyğun olaraq bu dərmanların qiyməti də ba­ha olmalıdır. Bəzən olur da. Amma necə də ağırdır: həm «zə­­hər» daşıyıcısı kimi qorxu mənbəyi olmaq, həm də sən­­dən qorxub, səni məhv etməyə çalışanların dərdinə qal­­­maq, xilasına çalışmaq.

Zəhər var onu könüllü qəbul edirlər. Bunun adı «şə­kər»­­dir, özü zəhər. Əslində, o da bir növ «dərman»dır – dər­­di, problemi unutduran bir vasitə. Nikotin, narkotik, al­­koqol, …yalan kimi. Özünü cəmiyyətdə tapa bilməyən bu zəhərdə tapır. Özünü bir insan kimi təsdiq edə bil­mə­yən bu zəhərlə təsdiqləyir. Özünün varlığını unutmaq is­tə­yən bu zəhərlə unudur. Necə böyük bir yardım, necə «ali» mis­siya! Amma necə də ağırdır: sənə inanıb, sənə pənah gə­tirənləri boş tüstü dumanları ilə, qarabasmalarla aldat­maq, onu yavaş-yavaş məhvə sürükləmək!

Zəhər var hamı onu tanıyır. Bir damcısı belə dəhşət gətirir. Onların müxtəlif kimyəvi adları var, amma yadda qalan bir addır – zəhər. Siçan zəhəri, həşərat zəhəri, Onlar va­sitəsilə xoşagəlməz «ünsürlərdən» qurtulurlar. İnsaf­sız­ca yeməyə qatıb verirlər, o da yeyib məhv olur. Amma ye­mə­yə qatmaq da şərt deyil, heç bir dəfəyə öldürmək də va­cib deyil. Bu zəhəri oxuduğu kitaba da qatmaq olar, din­lədiyi musiqiyə də, aldığı təhsilə də, yaşadığı mühitə də. Onu damcı-damcı verəndə tədricən məhv olur. …Bə­zən də məhv olmur, bu zəhərə o qədər alışır ki, ondan ye­yib kökəlməyə başlayır. Mutant deyilən bir varlıq alınır. Onun özü artıq bir zəhərə çevrilir. Necə də dəhşətdir: Al­la­hın yaratdığı bir varlığın fitrətini pozub ona fərqli, özü­nü belə dəhşətə gətirəcək bir həyat vermək, fərqli bir mis­si­ya üçün doğulmuşu özünə – zəhərə oxşatmaq.

Zəhər var bircə onu qəbul edəni zəhərləyir. Bir tək ca­nı məhv edir. Zəhər də var ətrafında hərlənən hər kəsi, hət­ta bir neçə nəsli zəhərləyir. Radiasiya kimi, virus kimi, …rüş­vət kimi. Bu zəhərin mənbəyini tapmaq, tapanda təc­­­rid etmək, təcrid edəndə isə məhv etmək çətindir. Bə­zən, bəlkə də əksər hallarda, bu zəhər bədənə o qədər ho­pur ki, ondan qurtarmaq üçün vücudun özünü məhv et­mək gərəkir … qalanlarını xilas etmək naminə. Böyük bir ağac təsəvvür edin. Zəhərlə suvarılan bu ağacın alıb-ver­di­yi hava belə zəhərə dönür. Qollu-budaqlı, geniş köl­gə­li, bol meyvəli bu ağac ancaq zəhərə xidmət edir. Onun ət­ra­fın­da güllər əksən ya solar, ya zəhər ətri verər, dibinə bu­­laq çəksən ya quruyar, ya zəhər qaynadar, dibində din­cə­lən­l­ər ya boğular, ya ciyərləri bu zəhərlə qidalanmağa baş­­­­layar, təmiz havada boğulmağa başlayar. Lap Puş­ki­nin «Ançar»ı kimi. Necə də təəssüfləndirici haldır: böyük bir varlıq, orqanizm bir damcı, bir zərrə zəhərin güdazına gedir.

Dəhşətdir, zəhərlə bağlı hər sözümüz ya təəssüflə bit­­di, ya qorxu ilə. Xoş sözümüz belə! Deyirlər alışqanlıq ikin­­ci xasiyyətdir. Alışdığından ayrılmaq ağrı verir. Zəhər bu ayrılığı gətirən, ağrıdan şeydir. Fərqi yoxdur, səni nə­dən ayırır: şirin həyatdanmı, problemdənmi, xəstə­lik­dən­mi, sağlamlıqdanmı. Hətta «rüşvət» adlı zəhəri qəbul edən be­lə nədənsə ayrılır… və bu ayrılıq ona ağrı verir. Fərq ağ­rını çəkəndədir: birinin bədəni ağrıyır, birinin vic­da­nı, bi­rinin könlü. Bu asılıdır zəhərin tipindən, növündən.

İtirilmiş məsumluq

və ya sönmüş nur
Ərlərin eşqi gözəlliyin meyarıdır. Gözəlliyin üzərindəki pərdəni parçalayan bu eşq eyni zamanda onu pərdələyər.
Məhəmməd İqbal
Zərif bir kəpənəyi görəndə qeyri-ixtiyari ona to­xun­maq, bu zərifliyi hiss etmək istəyirsən. Ona toxunanda san­ki özün də zərifləşirsən, içindən, qəlbinin dərinliyindən elə incə hisslər baş qaldırır ki, sonra özün də təəccüb edir­sən. Eynən bir körpə də görəndə, hələ bu körpə mə­sum-mə­sum sənin üzünə gülümsəyəndə elə bil içində bir işıq ya­nır, bu məsumluqdan pay almaq istəyirsən, körpəni qu­caq­lamaq, oxşamaq istəyirsən, amma nə qədər incə­lik­lə, zə­rifliklə əlini uzatsan da… körpə səndən qorxub qa­çır, sən israr edəndə isə ağlayır. Qanadlarına toxunulan kə­pə­nək də daha uça bilmir, ölür.

Deyilənlərdə ilk nəzərə çarpan iki əksliyin – işıq və qaranlığın qarşılaşmasıdır.

İşıq iki cürdür. Bir var insanın daxilində, ruhunda, kön­lün­də, bir də var insandan kənarda yanan elektrik işı­ğı, atəş. Hər ikisi Al­­lahın hökmü ilə yanır, lakin bi­rin­ci­ni Yaradan özü nur­lan­­dırır, ikincini isə yaratdığı­nın əli ilə. «…Bəziləri ocaq yan­­dırdı. O, ətrafını aydınladan ki­mi, Allah onların nur­la­­rı­nı aldı və onları zülmət içində qoy­du, onlar görə bil­mə­di» (Quran 2/17), – deyə buyur­maq­la Allah insanları xə­­bərdar etdi ki, ruhlarının nuru ət­rafdakı işıqdan daha va­­cibdir, daha xeyirlidir. Bunu xa­tır­layan da var, lazımsız söz­lər kimi unudan da.

Ruhundakı nurdur ki, insanın könül gözünü açır, Al­­­­­lahın verdiyi maddi nemətlərlə yanaşı, dünya gözü üçün qaranlıq qalan mənəvi nemətləri də görür, ya­rar­lanır.

Dünyada hər şey qoşa olduğu kimi, işıq da qaran­lıq­la qoşadır. Axı hər şey öz əksi ilə daha tez ta­nı­nır. An­caq hər biri öz yerində, yaxud öz əksinin ya­nında yax­­­şıdır. Onun yerini tutmaq istəyəndə, yalnız öz haki­miy­­­yə­tini bərqərar etmək istəyəndə isə, tərəzinin gözü po­zu­­lur. Tamam qaranlıq kimi, tamam işıq da gözləri kor edir.

Zəriflik kəpənəyin təbiətindədir. Ona uzanan əl bir mad­di istəklə – bu zəriflikdən bir pay almaq üçün uzanır. …Bu kiçik zəriflik yalnız gözləri, könüləri sevindirəcək qə­dərdir. Ona görə də dözmür, insanın «mənimsəməsin­dən» özünə bir şey qalmır və …daha uça bilmir.

Məsumluq, paklıq, təbəssümündəki nur körpənin hə­­­­lə çirkaba batmağa macal tapmamış ruhundan gəlir. Bir-birini tanımayan iki körpə necə tez qaynayıb-qarışır, ne­­­cə xoşbəxt olur. Yaxud nəvazişlə ona əllərini uzadan bö­yüklərə körpə necə təəccüblə baxır. Bəlkə də qarşıda­kı­nın da könlündə ilahi nur aşıb-daşır. Amma körpə hələ qa­­bıqlar altında mahiyyəti görmək qüdrətində deyil axı. O, hələ ancaq bu kobud «mənimsəmə» niyyətini görür.

Kə­pənək uçur, körpə qaçır, ən acizi çiçəklərdir. Gö­zəlliklərinə görə həmən qoparılan, ətrini alandan son­ra ayaqlar altına atılan çiçəklər.

Zəriflik də, nur da, xoş ətir də hər insanın ruhuna məx­sus bir keyfiyyətdir. Bu səbəbdən insan onları gö­rən­də qeyri-ixtiyari onlara meyllənir. Sonra da illər boyu qa­zan­dığı təcrübə ilə onu «mənimsəmək» istəyir. Ruha məx­sus bir şeyi maddiyyata «yedirdir». Əslində isə bu key­fiy­yət­­lər insan üçün bir «yaddaş kitabçasıdır»: ona öz ru­hu­na boy­lanmağı, könlünü Allah nuru üçün açıq tutmağı xa­tırladır.

Bir var mənimsəmək, bir də var paylaşmaq, bö­lüş­mək. Mənimsəyəndə bir tərəf boşalır, tükənir, digər tərəf do­lur. Bu da ifrat, o da. Birinin yenidən dolmaq imkanı qal­­mır, digərinin isə, Əbu Turxan dediyi kimi, «qabının di­­varları ərpləşir və qabın tutumu getdikcə azalır…», mə­nim­­sədikləri qarışır bir-birinə, «bu da calaq ruha keçid de­­məkdir. Yəni ruhun müəyyənliyinin pozulması, insanın si­masının itməsi deməkdir».

İşıq zəif olanda qarşısındakını nurlandırmağa gücü çat­­mır, özü də solur, xoş ətir səni də ətirləndirə bilmir, özü də yox olur. Əslində onlar yox olmur, qaranlıq, ko­bud­­luq onu görünməz edir. Rabindranat Ta­qo­r yazır: «Güc­­lü və qüdrətli olmaq qüvvəyə görə üstün olmaq deyil, zəi­­fi öz zir­və­nə qal­dıra bilməkdir». Bəli, güclü olmaq ki­min­sə nurunu söndürmək deyil, daha çox könüllərdə işıq yan­dırmaqdır, zərifliyi – gözəlliyi özü­­nün­kü­ləş­dir­mək, öm­­rünü bir anlıq, bir saatlıq etmək de­yil, o gö­zəl­liyin da­ha üst qatlarını kəşf etmək, ko­bud­luq ya­nında öz var­lı­ğı­nı qorumasında ona yardım et­məkdir.

Eşq və dəyişən tarix
İnsan yarandığından bu günə kimi çoxmu dəyişib? Gözəlliyin meyarları, ona münasibət, onu duymaq baca­rığı dəyişib. Bəs gözəllik özü necə, dəyişibmi? Sevgiyə, eş­qə müasibət dəyişib. Bəs sevgi necə, dəyişibmi? Yəqin çox­ları deyər ki, bəli, dəyişib, çünki insan inkişaf edib. İn­ki­şaf edən insandırmı, yoxsa yaratdığı ikinci təbiət? Də­yi­şən ikinci təbiətdir. Birinci təbiətin dəyişməyən har­mo­ni­ya­sı, gözəlliyi, ecazkarlığı isə insanları eyni qüvvə ilə sehr­lə­məkdə, ilhama gətirməkdədir. Yox, söhbət nə birinci, nə də ikinci təbiətdən getməyəcək. Söhbət heç bir-birini əvəz edən ictimai formasiyalardan, cəmiyyətlərdən, tex­ni­ka­nın, elmin inkişafından da getməyəcək.

Mövzu eşqdir. Hər zaman varlığına şübhə edilən, bu­na baxmayaraq, axtarılan, tapıldığı yeri viran qoyan, vi­ra­nəsi üzərində yüksək sənət əsərləri yaradılan eşq!

Deyilənə görə, böyük fırça ustası Rafael sevdiyi qa­dı­nın rəsmini yarada bilməyib. Onun şedevrlərində həmin qa­dının dodaqlarını, əllərini, baxışlarını, saçlarını görmək müm­kündür, ancaq qadının bütöv portreti uğursuz rəsm kimi haradasa itib-batıb.

Gözəllərə əvəzsiz təriflər deyən, bir sözündə min bir mə­na çatdıran Aşıq Ələsgərin sevdiyi qıza yazdığı şeir zəif şeir­lərdən sayılır, nə yadda qalıb, nə də sevilib.

Eşq nə rəngə sığır, nə sözə. Onu nə fırça ilə çatdır­maq mümkündür, nə qələmlə. Eşqin bir məkanı var – kö­nül, bir dilmancı var – baxışlar.

Maraqlıdır, könülün və baxışların meyarı necə, ta­rix­lə bərabər dəyişibmi? Kleopatraya baxan Antoninin göz­lərindəki eşqlə, Leylaya baxan Məcnunun gözlərində­ki eşq nə ilə fərqlənib? Müasir insanların sevgisi nə ilə fərq­lənir? Texnikanın, elmi biliklərin sevgiyə təsiri han­sı­dır? Əbu Turxan deyir: «Müasirlik – mənəviyyatın za­ma­na uyğunlaşmış üst qatılır». Bəli, dəyişən mənəviyyatın üst qatıdır, binasıdır, alt qat isə təməl, bünövrə kimi də­yiş­məz olaraq qalır. Könül mənəviyyatın alt qatına aid bir mə­kandır və eşqin baxışları üst qatdan asılı olmayaraq kö­nülün əmr etdiyi kimi baxır.

Heç kim inkar etmir ki, gözə görülən binadır, bü­növ­rə deyil. Böyük bir təməl üzərində möhtəşəm bir saray da, cılız bir bina da tikmək mümkündür. Ən düzgün və möh­kəm tikili öz bünövrəsinə uyğun olandır.

Maraqdır, əvvəllər möhkəm özüllər üzərində böyük, min bir naxışlı, hər daşında bir xatirə, hər divarında bir sirr daşıyan tək bir saray tikirdilər. İndi ondan da dərin özül­lər qazırlar və üzərində… standart göydələnlər ucal­dır­lar. Görəsən, bunda eşqə aid bir hikmət varmı?

Rəqslər
Rəqslər müxtəlifdir. Fərqli hisslərdən doğur və fərq­li hisslər doğurur. Əbu Turxan: «Rəqs etmək sevdiyinə xə­yanətdir, çünki hər şeyi unudub bütün hisslərinlə, vü­cu­dunla musiqinin hökmündə olursan», – deyir. Mən de­yi­­rəm: «Rəqs var səni ruhunun mənsub olduğu har­mo­ni­ya­dan çıxardır, bədəninin hökmünə düşürsən. Sən xə­ya­nət­­­kara çevrilirsən. Rəqs var mənsub olduğun harmo­ni­ya­nı artırır, gözəlləşdirir. Sənə xəyanəti unutdurub, vəh­də­tə sədaqətini öyrədir».

Rəqslərin əksəriyyəti bədənə xidmət edir, onun əza­la­rını, quruluşunu təqdim və təklif edir. Bunun ən bariz nü­munəsini Latın Amerikası rəqslərində görmək olar.

Rəqs var ehtirasları oyadır. Daha dəqiq desək, rəqs edən ehtiraslar da. Tanqo kimi.

Rəqs var təfəkkürü oyadır. Hər hərəkət (pa) dəqiq öl­çülür ki, gözəllik və harmoniya itməsin. Balet və yallı ki­mi.

Rəqs var sevgidən doğur. İki vücud deyil, iki ruh bir-birini duyur, qoruyur, incə-incə toxunur. Vals kimi.

Hiss və təfəkkür

yaxud

inam və şübhə
Hisslər (istər nifrət olsun, istər sevgi) – yüngüldür, tə­­fək­kür – ağır. Hisslər – qanaddır, təfəkkür – bu qa­nad­la­­ra taxılan qurğuşun.

İnam əvvəlcə hisslər üzərində qurulur. Bu zaman o, bir növ xammalı xatırladır. Güclü təfəkkürlə isti­qamət­lən­dirilən inam isə qüvvədir.

Hər insanın bir zəif anı var. Bu zəif an hər hansı bir fik­ri yalnış anlamaqdan başlayır, sonra inciklik gəlir, so­n­ra… kiçik bir şübhə onun inamında, etibarında yaranmış ki­çik çatdan içəri daxil olur. Əvvəli kiçik olan bu şüb­hə­nin nəticəsi böyük olur: səhv yollar sənə yeganə çıxış yolu ki­mi görünür, inandığın bir şeydən üz döndərirsən, o ol­ma­dan da yaşaya biləcəyinə özünü inandırırsan. Ondan da­ha böyük bir qüvvə axtarırsan və sənə elə gəlir ki, ta­pır­san (axtaran tapır). Onu itirməyinlə ürəyinin bir his­sə­sinin öldüyünü hiss edə-edə indiyə qədər ölü olduğuna və in­di yaşamağa başladığına əmin olmağa çalışırsan. Am­ma Əbu Turxanın da yazdığına görə, «müqəddəslik duy­ğu­­su bitən yerdə şər ağacı bitər». Mü­qəd­dəslik insan­da­kı iman və sevginin vəhdəti, insanı ayaqda saxlayan iki sü­tunun bərabər gücüdür. Bizim dediklərimiz hələ hisslər sə­viyyəsində yaranmış çatdan, xaosdan gedir. Bu çat də­rin­ləşib insanın mahiyyətinə yetişəndə, onu bərpa etmək çox çətin olur, sütunlar yıxılır, insan məhv olur.

Bəzi insanlar hisslərinin yüngüllüyündən məmnun qa­lır və bütünlüklə onların hökmündə ömürlərini başa vu­rurlar. Onların sevgisi də, nifrəti də, sevinci də, kədəri də, həyatlarının mənası da hisslər səviyyəsindən o tərəfə keç­mir. Hisslər əsən külək kimidir, gah tez-tez isti­qa­məti­ni dəyişə, gah sərin meh kimi həzz verə, gah da tufana dö­nüb qarşısına çıxanları dağıda bilir…

Bəzi insanlar isə külək yox, insan olduqlarını dərk edir­lər və yardım axtarırlar. Belə anlarda isə yeganə kö­mək­çi təfəkkürdür – fikirlərin, ideyaların, ifadələrin xao­sun­da itib-batmış hissləri istiqamətləndirən yeganə qüvvə.

Təfəkkür əvvəlcə bu hisslər xaosunda bir nizam ya­ra­dır. Sonra onun mahiyyətindəki həqiqəti axtarır. Bu çə­tin olur, çünki bəzən həqiqət şübhə bataqlığında tamam gö­rünməz olur. Nəhayət, sonuncu mərhələ inamın çat his­səsinin bərpasıdır. Elə zənn olunmasın ki, bütün bu pro­seslərdə hisslər sakitcə dayanır, əksinə, sıxılmış hava və ya su daha güclü təzyiq göstərdiyi kimi, onlar da get-ge­də daha çox müqavimət göstərirlər. Təfəkkürə isə qüv­və verən iman və sevgidir – insanın ruhunda var olan və Mü­tləq Varlıqdan alınan qüvvə, etibar, dayaq.

Deyilənlərdə əhəmiyyətli bir an var: şübhəyə düş­müş insanın hisslərini idarə edən və istiqamətləndirən, ye­ni­dən ayağa qaldıran təfəkkür insanın özünə məxsus ola bildiyi kimi, kənar bir şəxsə də məxsus ola bilər.

Öz hisslərini idarə edə bilən, ən zəif anında da, şüb­hə­lərin içində itib-batanda da, hətta yalnış yolla bir neçə ad­dım atsa da, öz təfəkkürünün gücünə arxalanan, öz tə­fək­kürünün işığı ilə aydınlanan şəxslər! Məşhur baron Mün­hauzenin bataqlığa düşəndə öz hörüyündən tutub özü­­nü çıxartdığı kimi. Gülməlidir, inandırıcı görünmür, …am­ma bu, bir həqiqətdir. Bir çox filosofun, mütəfək­ki­rin həyat tarixçəsinə baxsaq eyni halın şahidi olarıq: Mü­qəd­dəs Avqustin, Əbu Hamid Qəzali və daha kimlər. Dan­­te yazır ki, «şübhə mənə heç də bilikdən az həzz ver­mir». Və ya Hüseyn Cavid bildirir ki, «mərifət nuru şüb­hə­dən parlar». Belə şəxslər üçün şübhə – içindəki bütün ali hisslərin səfərbər olduğu an – həqiqətə aparan bir üs­lub, kateqoriyaya çevrilir.

Belə məlum olur ki, həmin şəxslərin güc mənbəyi on­ların imanı olub, yəni onların təfəkkürləri xaosda itib-bat­mış hisslərdən, hər yeni səbəblərdə yeni nəticələr verən mən­tiqdən deyil, ruhlarından qidalanıb – dəyişməyən, sa­bit, Uca Varlıqla daim əlaqəli olan, qidalandırıcı nurunu itirməyən, hərarətini günəşdən yox, Allahdan alan ruh­la­rın­dan. Əbu Turxanın deyir kimi, «ruhun işıqlanması sa­hə­sində hər bir addım ölməzliyə aparır». Bu, o deməkdir ki, belə şəxslərin təfəkkürləri ilə ruhları arasında vəhdət ya­ranır və onlar öz insanlıq mahiyyətlərini anlayırlar.

İkinci tip insanların hisslərini öz təfəkkürləri idarə et­mək qüdrətində deyil: hisslər güclü, təfəkkür zəifdir. Ta­rixən, həmçinin bu gün də, elə güclü təfəkkürlər vardır ki, nəinki öz hisslərini idarə etməklə kifayətlənir, həm də yüz­lərlə, minlərlə insanların hisslərini də öz itaəti altına alır­lar, öz qüdrətlərini artırırlar, bu təfəkkürsüz hissləri öz mə­nafelərinə yönəldirlər. Bunun mükəmməl nümunələri­ni təriqətlərin, sektaların, fanatlıq üzərində qurulan ter­ror­çuluğun misalında aydın görmək mümkündür. Yeri gəl­mişkən, belə həyat tərzi seçmiş şəxslərin həyat tarixçə­si­nə baxsaq, hər şeyin kökündə hansı isə bir şübhənin, na­ra­zılığın (bu, kiçik, ilk baxışda əhəmiyyətsiz görünən bir mə­qam da ola bilər) durduğunu görərik: dövlət quru­lu­şun­dan, cəmiyyətdən, ailədən narazılıqdan tutmuş, sevgi­li­lərin, dostların, doğmaların arasında baş vermiş kiçik an­laşılmazlıqlara qədər.

İlk baxışda ikinci tipə dinlərin yaranmasını və ya­yılmasını da aid etmək olar: bir insan (peyğəmbər) bir ide­yanı milyonlarla insanlara təlqin edir. Lakin burada bir neçə əhəmiyyətli amil nəzərə alınmalıdır. Əvvəla, pey­ğəm­bərlər öz ideyalarını deyil, Allahın buyurduqlarını in­san­lara çatdırırlar. Təbii ki, bu hal ancaq peyğəmbərlərə aid­dir və bu dindən öz mənafeyi üçün istifadə edən ikinci bir şəxsə şamil edilə bilməz. İkincisi, bu ideyaların ək­sə­riy­yəti bilavasitə ruhlar üçün nəzərdə tutulur, yəni bir növ ruh­lardakı imanın oyadılmasına xidmət edir. Üçüncüsü, on­lar İNSANın düzgün formalaşmasına, onun öz azad­lı­ğı­nı, ucalığını dərk etməsinə yönəldilirlər.

Cəmiyyətdə xoşbəxt hesab edilən şəxslər hisslərinin hök­mündə olub, təfəkkürlərinə «əziyyət verməyənlərdir»; qüd­rətlilər minlərlə hissi öz təfəkkürləri ilə idarə edən­lər­dir; müəyyən məqsədlərə aparan yolların «xammalları» bu qüdrətə tabe olanlardır; ən çox əzab çəkənlər isə – tə­fək­kür və ruhları ilə vəhdət tapanlardır, amma həqiqi İN­SA­Nlığın ucalığını, kamilliyini yaşayan da onlardır.