N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

VAHİD ZAHİDOĞLU 
 
 
100 
nece  maslahat  görürlerse  aña  göre  iş  edelüm, 
dedi  [Drs.  S.81]  vb.  Bunları  dikkate  aldıkta 
cümlenin  genel  mazmunu  ‘Doğrusunu  koyup 
tersini  çağırır  kafirin  kızı  gelini’  gibi  anlaşıl-
maktadır.  Türkmence΄de  tersokaan  ‘sihirbaz, 
büyücü’ deyimi  vardır.  Ama  bu deyim  mantık 
açısından  metne  uymamaktadır;  çünkü  cüm-
lede yalnızca kafirin kız gelinine ait özellikten 
bahsedilir.  Sihirbazlığı  ise  hem  erkekler,  hem 
de  kadınlar  yapabilir.  Bizim  düşüncemize 
göre,  burada  kafir  kız  geliniyle  bağlı  etno-
grafik  nitelikli  bir  olaydan,  yalnızca  kadınlara 
özgü  kelime  kadrosundan  ve  çağırış  biçimin-
den  söz  edinmektedir.  Araştırmacılar  Kazak, 
Kırgız,  Altay  ve  s.  halklarda  kadınlara  özgü 
kelime  kadrosundan,  erkeklerden  farklı  olarak 
yalnızca  kadınların  kullandıkları  kelimelerin 
mevcutluğundan  bahsederler.  Bu  başlıca  ola-
rak  kadının  eşine  akraba  sayılan  erkeklerin 
isimlerinin  doğrudan  doğruya,  açık  telaffuz 
etmesine konulmuş  yasak (tabu) olayı  ile  bağ-
lıdır.  Psikolojik  yasak  nedeniyle  kadınlar  er-
keklerden  farklı olarak  birçok eşya  ve  fiziksel 
hareketlerin  adlarını  açık  telaffuz  edemezler; 
bunların  yerine  başka  kelime  kullanmaya 
mecburdurlar.  Bu  konuda  A.İnan  yazır:  «Eski 
ekzogaminin pederşahi toplumsal yaşayışın izi 
olduğunda  şüphe  olmıyan  bir  adet,  Doğu 
Türkleri΄nde  ve  Orta  Türkler΄den  Kırgız-Ka-
zaklar΄da  hala  canlı  bir  surette  yaşamaktadır. 
Bu adet, gelinlerin kocasının ailesine, hatta ka-
bilesine  mensup  olan  akrabalarının  adlarını 
söylememeleridir. Geline, kaynanasının ve ka-
yınbaba  tarafından  olan  bütün  akrabalarının 
yalnız adlarını degil, bu adlara benzeyen bütün 
kelimeleri  söylemek  yasaktır.  Mesela,  koca-
sının  akrabasından  birinin  adı  Aydemir  olursa 
gelin  de  ay  ve  demir  kelimelerini  söyliyemez. 
Halbuki, bu gibi türkçe adlar Doğu Türkler΄de 
pek  çok  bulunmaktadır.  Binaenaleyh,  bazı  ge-
linler için balta, bıçak, koyun, at, kılınç, doğan 
ve  bu  gibi  bugünkü  hayatta  söylenmesi  gere-
ken  sözler  yasak  oluyor.  Kadınlar  bu  gibi  ya-
sak  kelimeler  yerine  bunların  müteradiflerini 
yahut  uydurma  bir  kelime  kullanırlar.  Mesela, 
ay  yerine  yaruk,  demir  yerine  pulat,  balta 
yerine çabat (çapmak  =  kesmek),  bıçak  yerine 
keser,  koyun  yerine  mañrama  (melemek’ten), 
at yerine ulak yahut binit, kılınç yerine karu ve 
yahut  bunlara  benzer  bir  söz  kullanırlar.  İşte 
bu adet neticesinde bu Türkler΄de kadın sözleri 
meydana  gelmektedir.  Kırgız,  Altay  ve  Sagay 
kadınlarının yasak kelimeleri başka bir kelime 
ile  değiştirmekteki  maharetleri  şayanı  hayret-
tir.  En  heyecanlı  dakikalarda  bile  yasak  keli-
meleri müteradifleri yahut o kelimenin mefhu-
munu anlatacak bir kelime ile değiştirebilirler» 
[13. S.359].  A.İnan’ın  fikrine göre, gerçek  adı 
Muhammed  Tarakay  olan  Uluğbey’in  bu  adla 
tanınmasının  sebebi  Emir  Teymur΄un  babası-
nın  adının  da  Muhammed  Tarakay  olmasıdır. 
Kadınlar  için  çağırılması  yasak  olan  Muham-
med  Tarakay  adı  Uluğbey  ‘büyük  bey’  adı  ile 
değiştirilmiştir.  A.N.Samoyloviç  bizzat  kendi-
sinin  derlediği  materyallere  dayanarak  Altay 
kadınlarının 42 farklı kelime kullandıklarını tesbıt 
etmiştir. N.İ.İlminskiy, V.V.Radlov, N.P.Dıren-
kova,  A.N.Samoyloviç  ve  b.  Araştırmacılar  Ka-
zak,  Kırgız  ve  Altaylar΄da  kurt,  koyun,  nehir, 
ağaç  ve s.  yasak kelimeleri doğrudan doğruya 
kullanmadan  nehrin  karşı  kıyısında  kurdun 
koyuna  saldırdığını  gelinin  kayınbabasına  na-
sıl  anlatması  ile  bağlı  yaygın  fıkranın  değişik 
varyantlerini  kaleme  almışlar.  Fıkranın  Kazak 
varyantı  şöyledir:  kurt,  koyun,  ırmak,  orman, 
tüfek,  bıçak kelimelerini  söylemesi  yasak olan 
bir  genç  kadın  ırmak  yanında  bir  kurdun  ko-
yunlardan  birini  yakaladığını  görmüş  ve  sar-
kıramanıñ (ırmağın) öteki tarafında, gölgeliniñ 
(ormanın) bu yanında uluma (kurt) mañramayı 
(koyunu)  yakalamış.  Tars  ederle  (tüfekle) 
keseri  (bıçağı)  getiriniz  diye  bağırmış.  Orada 
bulunanlar  gelinin  söylediklerini  anlayıncaya 
kadar iş  işten geçmiş... [13, S.359]. Altay var-
yantında  ise  gelin  fikrini  böyle  anlatmaktadır: 
Ağaçınıñ  (nehrin)  o  yanında,  çığaçınıñ 
(ağacın)  tözinde  (dibinde)  uluçu  (kurt)  mara-
çınıñ  (koyunun)  balazın  yip-turu  [14.  S.161]. 

---

KİTAB-I DEDE KORKUT’TA BİR KELİMENİN OKUNUŞ HATASI 
 
 
101 
Kazaklar΄da geline kaynanasının ve kayınbaba 
tarafından olan  akrabalarının  adlarının  söylen-
mesine koyulmuş yasak daha ciddi şekilde uy-
gulanırdı.  Kayınbabası  yahut  kocasının  akra-
basından birinin adı Mehmet olursa genç kadın 
kelime-i  şahadet  okurken  bile  Muhammet  ke-
limesini  söyliyemediğinden  «Lâilâheillallâh 
beybabam  adı  resulullâh»  der  [13.  S.360]. 
Bütün bunlar Dede Korkut Kitabı’nda kafir kız 
gelinlerinin  ters  çağırmalarının  sebebini  ay-
dınlatmaya  imkan  vermektedir.  Görülüyor  ki, 
kadınların diline koyulmuş etnografik özellikli 
yasak  (tabu)  Oğuzlar  arasında  o  kadar  da 
yaygın olmamıştır. İşte bu nedenle Kazan Han 
soylama  sırasında  bunu  kafirlerin  (müslüman 
olmayan  Kıpçaklar΄ın)  kız  gelinlerinin  menfi 
ciheti gibi özellikle vurgulamaktadır.  
 Dede  Korkut’un  11.  boyunda  Kazan 
Han΄ın  soylamasında  yer  alan 
ﻦﮐوا
 
ﺐﯾﻮﻗ
 
ﻦﯿﺳﺮﺗ
 
رﻮﻗوا
 
یﺰﻗ
 
ﯽﻨﻠﮐ
  dizesindeki 
ﻦﮐوا
 
yazılışının  öñin  ‘ön  tarafını’  değil  de,  oñın 
‘düzgününü, doğrusunu’ şeklinde okunmasıyla 
destanın yayınlarında yıllar boyunca süregelen 
ve  çeşitli  tartışmalara  neden  olan  önemli  bir 
anlaşılmazlığı  çözmek  mümkündür.  Yeni 
okuma  önerisi  dikkate  alındığında  anlaşılıyor 
ki Kazan Han kafirlerin kız gelinlerini düzgün, 
doğru  kelimeler  yerine  ters  kelimeler  kullan-
makta suçlamaktadır.  
XV.  yüzyılda  yazılması  ihtimal  olunan 
«Hazihi’r-Risâleti  Min  Kelimât-ı  Oğuzname 
El-Meşhur  Bi-Atalar  Sözü»  adlı  mecmuada 
(Berlin  Oğuznamesi’nde)  denir:  Ataların  sözü 
Kurana girmez, evet Kuran yanınca yalın yalın 
yalışır  ‘Ataların  sözü  Kuran’a  girmez  (Kuran 
kelâmı  sanılmaz)  ama  Kuran-ı  kerim  yanında 
pırıl  pırıl  ışık  saçır’.  Oğuz  ata  sözleri  kutsal 
Kuran-ı  kerim  yanında  ışık  saçan  bir  kaynak 
gibi  anılır.  Dede  Korkut  Kitabı  da  ataların 
kelâmıdır,  ışık  kaynağıdır.  Korkut  Ataya  göre 
«Hecesinleyin  düz  okınsa  yâsin  görklü».  Kut-
sal  kitabımızın  yanında  «yalın  yalın  yalışan» 
Dede  Korkut  Kitabı  dahi  harfi  harfine,  hecesi 
hecesine,  kelimesi  kelimesine  doğru  okunma-
lıdır. Yazıldığı gibi doğru okunsa Dede Korkut 
Kitabı da görklüdür, güzeldir!..  
 
 Makalenin  bilimsel  yeniliği  ve  tatbiki 
önemi. Kitab-ı Dede Korkut’un metninde yan-
lış  okunuşdan  kaynaklanan  birçok  uygunsuz-
luklar  mevcuttur.  Bu  uygunsuzlukların  aradan 
kaldırılması  için  abidenin  metni  üzerine  titiz 
çalışmalar  yapılmalıdır.  Makalede  destanın 
yayınlarında  oñ  kelimesinin  yanlış  okunması 
ile ortaya çıkan ve yıllar boyunca süregelen bir 
uygunsuzluk  düzeltilmeye  çalışılmıştır. Alınan 
sonuçlar  tatbiki  açıdan  Kitab-ı  Dede  Korkut’un 
eleştirmeli  yayınının  hazırlanmasında  büyük 
önem arzetmektedir.  
  
E D E B İ Y A T 
 
1.  Füzuli M. Əsərləri. Bakı, 1958. C. 1.  
2.  Gökyay  Orhan  Şaik.  Destursuz  Bağa 
Girenler. İstanbul, 1982. 
3.  Tezcan  Semih.  Dede  Korkut  Oğuz-
nameleri Üzerine Notlar. İstanbul, 2001. 
4.  Türkiye'de  Halk  Ağzından  Derleme 
Sözlüğü. Ankara, 1977. 
5.  Əlizadə  S.,  Zeynalov  F.  Kitabi-Dədə 
Qorqud. Bakı, 1988. 
6.  Araslı  Hamid.  Kitabi-Dədə  Qorqud. 
Bakı, 1962. 
7.  Cəmşidov  Ş.  Kitabi-Dədəm  Qorqud. 
Bakı, 1999. 
8.  Kaşğarlı  Mahmut.  Divanü  Luğat-it-
Türk. Ankara, 1999. 
9.  Oğuz  Kağan  Destanı  /  Yayına  hazır-
layan M.Ergin. Ankara, 1988. 
10.  Drevnetjurkskij  slovar.  L.:  Nauka. 
Leningr. otd-nie, 1969. 
11.  Azərbaycan  dilinin  dialektoloji  lü-
ğəti. Bakı, 1964.  
12.  XIII.  Yüzyıldan  Beri  Türkiye  Türk-
çesiyle Yazılmış  Kitablardan Toplanan Tanık-
larıyla Tarama Sözlüğü. Ankara, 1995. 

---