N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

VAHİD ZAHİDOĞLU 
 
 
98 
metinlerin  yayınında  bırakılan  bir  takım  yan-
lışların  karakteri  değişilmez  olarak  kalmak-
tadır.  Bir  harfin  veya  bir  noktanın  okunuş  ha-
tası  metnin  tahrifine  yol  açabildiği  gibi  metin 
üzerine  inceleme  yapan  araştırmacıları  dahi 
yanlış  istikametlere  yönlendirebilir.  Yanlış 
okunmuş kelimelerle  yamalanan metin araştır-
macıları  yayıncıların  düşünce  tarzının  man-
tığıyla hareket etmeğe zorlamakla beraber ken-
dilerinden  bir  takım  düzeltmeler  yapmaya  da 
özendirmektedir. Bu türlü hatalar Dede Korkut 
Kitabı’nın  yayınlarından  da  yan  geçmemiştir. 
Destanın  mevcut  yayınlarında  oñ  kelimesinin 
öñ  gibi  okunmasıyla  ortaya  çıkan  anlaşmazlık 
da bunu açık göstermektedir. Bu kelimeye des-
tanın  11.  boyunda  Kazan  Han΄ın  tutuklu  iken 
kafirler önünde söylediği soylamada rastlanır: 
 
Arkıç kırda yaykanur ‘umman deñizinde 
Sarp yerlerde yapılmış kâfir şehri 
Sağa sola çırpındı urur yüzgüçleri 
Su dibinde döner bahrileri  
Tañrı menem deyü su dibinde çığrışur ‘asileri 
Oñın koyup tersin okur kızı gelini... [Drs. S.279]. 
 
Sonuncu  dizenin  mazmunu  araştırmacılar 
tarafından  epeyce  tartışılmış,  bugüne  kadar  tat-
minedici  bir  sonuca  varılmamıştır.  Buradaki 
oñın
ﻦﮐوا
 
 kelimesi Dede Korkut Kitabı’nın bütün 
yayınlarında öñin ‘ön taraf’ gibi okunmuş ve ço-
ğunlukla kafir kız gelinlerinin kitabı, yazıyı ve s. 
ters  okumaları  şeklinde  izah  olunmuştur.  Yal-
nızca O.Ş.Gökyay 1938 yılındaki ilk yayında bu 
kelimeyi  oñ  ‘sağ  taraf’  biçiminde  vermiş,  daha 
sonraki  yayında  öñ  olarak  düzeltmiştir.  Aslında 
cümlenin  mazmununun  anlaşılmamasında  oñın 
kelimesinin  öñin  gibi  okunması  en  önemli  rol 
oynamıştır.  O.Ş.Gökyay,  destanın  F.Sumer, 
A.E.Uysal,  V.S.Valker  tarafından  İngilizce΄ye 
tercümesinde 
ifadenin 
Arap 
ve 
Latin 
alfabelerine  göre  okunuş  tarzı  ile  bağlanma-
sına  karşı  çıkarak  gösterir:  «Açıklamada 
(tercümenin  açıklamasında.  –  V.Z.)  sağdan 
sola okunan Arap yazısına alışmış olanlar için 
soldan  sağa  doğru  okunan  Latin  alfabesi, 
geriye  doğru  tersine  görünür  deniyor.  Bütün 
Dede  Korkut  Kitabı  içinde,  beylerin  okuyup 
yazdıklarını  bilmiyoruz.  Yalnız  son  hikayede 
Beyreğ’e  Aruz΄dan  bir  kağıt  gelir,  bunu  da 
kimin  yazdığı  açık  değil;  Beyrek  bu  kağıdı 
okur.  Durum  böyle  olunca,  Kazan  Bey’in 
kafirleri  yerden  yere  çaldığı  bir taşlamada,  bir 
kötülemede  kalkıp  da  Arap  yazısıyla  Latin 
harflerinin  tartışmasını  yapması,  bir  akademik 
konuya  (!)  girmesi  düşünülemez.  Kaldı  ki, 
günümüzde  olduğu  gibi,  hele  o  yüzyıllarda 
kadınların  okuma  yazma  bilenleri  var  mı  ki? 
Bu dizede ise kafirin kızı gelini önünü bırakıp 
tersini okumaktır. Bana kalırsa, Kazan Bey bu-
rada  onlara  ‘cinsi  sapıklık’  damğası  vurmak-
tadır.  Yoksa  Arap  harfleriyle  Latin  yazısının 
karşılaştırıldığı  bu  tartışmada  (!)  kızlarla 
gelinleri karıştırmayacaktı, erkekler dururken» 
[2.  S.216].  S.Tezcan,  O.Ş.Gökyay΄ın  ileri 
sürdüğü  bu  fikri  bir  kadar  da  genişleterek  ve 
ön  kelimesinin  mantıgından  yola  çıkarak 
dizeyi  böyle  açıklıyor:  «Öteki  metin  yayınla-
rında  nasıl  anlaşıldığı  belli  olmayan  bu  cüm-
lede kadınla sapık  cinsel  ilişkiden söz  edildiği 
bellidir:  Önünü  bırakıp  arkasıyla  çağırır  kız 
gelini» [3. S.359]. Eger bu okunuş ve izah ka-
bul  olunursa  anlaşılan  o  ki,  bir  Türk  boyunun 
(müslüman Oğuzlar΄ın) temsilcisi diger bir Türk 
boyunun  (gayr-i  müslim  Kıpçaklar΄ın)  kız  geli-
nini  ahlaksızlıkta  suçlamaktadır.  Yayıncı  bu  il-
ginç açıklamayı verirken Oğuz dillerinin hiç  bi-
rinde  oñ  kelimesinin  kullanılmadığını  kanıt 
getirir:  «...oñ  ‘sağ’  Oğuz  dillerinin  hiçbirinde 
bulunmayan  sözcüktür,  dolayısıyla  DKK’nda 
geçmesi  de  söz  konusu  olamaz»  [3.  S.359]. 
Hakikaten  de  Türkiye  Türkçesi  ağızlarında 
Rumeli  göçmenlerinden  ve  Konya'dan  derlen-
miş  iki  veri dikkate  alınmazsa, Oğuz dillerinde 
oñ  ‘sağ’  kelimesi  bulunmamaktadır  [4.  S.3281]. 
Lakin Oğuz dillerinde ve ağızlarında  bu kelime-
ye bağlı birçok semantik türevler kullanılmak-
tadır.  Çağdaş  Türkmence΄deki  oñ  ‘uğurlu,  iyi, 
düzgün’  kelimesi  de  oñ  ‘sağ’  kelimesinden 

---

KİTAB-I DEDE KORKUT’TA BİR KELİMENİN OKUNUŞ HATASI 
 
 
99 
semantik gelişme sonucu türemiştir: İşleriŋ oñ 
bolsun!  ‘İşlerin  iyi  (düzgün)  olsun!’.  Dede 
Korkut  Kitabı’nda  geçen  oñ-  ‘düzelmek,  iyi-
leşmek’ fiili ve bu fiilden türenmiş oñar- ‘onar-
mak,  düzeltmek,  imar  etmek’,  oñal-  ‘onulmak, 
iyileşmek,  sağalmak’,  oñat  ‘düzgün,  doğru,  iyi’ 
kelimeleri  etimolojik  açıdan  oñ  ‘sağ,  düzgün’ 
kelimesine  bağlanmaktadır:  Allah  Allah  deme-
yince işler oñmaz [Drs. S.2]; Hanum, oğlanuñ 
kırk  günde  yarası  oñaldı,  sapa  sağ  oldı  [Drs. 
S.29];  Birligüñe  sığındum  çalabum  kâdir 
Tañrı  meded  senden  //  Kara  tonlu  kâfire  at 
deperem,  işimi  sen  oñar  [Drs.  S.210];  Mere 
oñat  görüñ,  bu  gelen  Begil  ise  sizden  öñdin 
men kaçaram, dedi [Drs.  S.246]. İlgi çekicidir 
ki  S.Alizade’nin  yayınladığı  Dede  Korkut 
metninde  aynı  kökenli  diger  kelimeler  doğru 
olarak  kalın  ünlülerle  aktarıldığı  halde  [Drs. 
S.29]  oñaldı  kelimesi  öñeldi  gibi  okunmuştur 
[5].  H.Araslı’nın  [6]  ve  Ş.Cemşidov’un  [7] 
hazırladıkları  metinlerde  oñ  köküne  bağlı  bü-
tün  kelimeler  yanlış  olarak  ince  ünlülerle 
verilmiştir. Yazılı  abidelerde  ve  birçok çağdaş 
Türk  lehçelerinde  (Kırım  Tatar,  Karay,  Kara-
çay  Balkar,  Kırgız,  Kazak,  Nogay,  Karakal-
pak,  Tatar,  Başkurt,  Özbek,  Uygur,  Sarı  Uy-
gur, Altay, Hakas, Yakut, Tuva, Türk (diyal. – 
‘sağ  ayak’)  ve  s.)  oñ  kelimesi  ‘sağ  taraf,  doğ-
ru,  düzgün’  anlamlarında  kullanılır.  M.Kaş-
garlı  Divanı’nda  ve  Oğuz  Kağan  Destanı’nda 
bu kelime ‘sağ (taraf)’ anlamı bildirir: Oñ elig 
‘sağ el’ – Çigilce [8. S.438]; Oñ çañakta Altun 
Kağan  tegen  bir  kağan  bar  irdi  ‘Sağ  tarafta 
Altun  Kağan  denilen  bir  kağan  vardı’  [9. 
S.33]. Uygur harfleriyle eski çağlarda yazılmış 
«Sekiz  Yükmek»de  Dede  Korkut  Kitabı’nda 
olduğu  gibi  oñ  ‘sağ,  doğru,  düzgün’  kelimesi 
ters  kelimesiyle  karşılaştırılır:  Tersli  oñlı  ed-
güli  ayıglı  iki  türlüg  kılınc  kılsar...  ‘Eger  iki 
tür:  ters  ve  düzgün,  iyi  ve  kötü  işler  yapsa...’ 
[10.  S.367].  Sırası  gelmişken  şunu  da  be-
lirtelim  ki  M.Fuzuli’nin  Türkçe  Divanı’nın 
Azerbaycan  yayınlarında  oñ  ‘sağ’  kelimesi  ve 
bundan  türeme  fiiller  yanlış  olarak  ince  ünlü-
lerle  öñ-,  öñül-,  öñer-  ‘sağalmak,  sağaltmak’ 
gibi  aktarılmıştır:  Hancer-i  bidad  ile  herdem 
görer  zehm  üzre  zehm  //  Hiç  bir  dem  gör-
medim  öñmüş,  öñülmüş  könlümi...  Merhem 
koyub öñerme sinemde kanlı dağı... [1. S.329]. 
Aslında  buradaki  kelimeler  oñmuş,  oñarma, 
oñulmuş  gibi  okunmalıydı.  Örnek  verilmiş  ilk 
gazelin uyak sistemi de bunu talep etmektedir: 
olmuş,  dolmuş,  tutulmuş,  yorulmuş,  oñulmuş. 
Azerbaycan  dilinin  ağızlarında oñ-  ‘sağalmak, 
düzelmek,  doğru  olmak’  fiilinden  türenmiş 
oñar-  ‘düzeltmek,  onarmak,  işi  yolyna  koy-
mak’ (Tovuz), oñant  ‘düzgün, doğru’ (Marne-
uli,  Dmanisi),  onatdi  ‘iyi,  sağlam’  (Gence) 
kelimeleri kullanılmaktadır [10. S.347]. «Tara-
ma  Sözlüğü»nde  oñ-,  oñar-,  oñat,  oñul-  keli-
melerine ait çoksaylı örnekler verilmiştir: Tâat 
ile uçmağa girmez kişi, Tañrı’nın fazlı oñarur 
işi  [Man.  Tayr.  XIV];  Çalap  oñara  işiniz  de-
diler,  //  Yorula  hayra  düşünüz  dediler  [Işk. 
XIV];  Oñat  gör  Hak  yolu  gönlünde  sırdır,  // 
Bu  cümle  hâslar  gönlünde  birdir  [Yunus. 
XIII–XIV];  Buyurdu  sarayın  içinde  ana,  // 
Oda  eylediler  oñat  yana  [Süh.  XIV];  Zeliha 
eydür  bildür  imdi  Tanrı’na,  //  Bütün  ola  bu 
sanem gerü oña [Yüz. Şeyd. XIII]; Pes ol hanı 
yiyenlerden her kimin kim // Tanrı oñmaklığın 
diler  idi,  iyman  üzre  dölendürdü  [Enb.  XIV]; 
Ölümü  dirlik  ola, ölümsüz dirlik bula, // Başlı 
gönül oñula merhemi sen olasın [Yunus. XIII–
XIV];  Bir  haftada  günden  güne  oñulmağa 
başladı [Ta. Sel. XV]; Kim vefa camın umarsa 
sohbet-i  namertten,  //  Yüreği  mey  bigi  hun  olur 
oñulmaz  dertten  [Ah.  Pş.  XV]  vb.  [12.  S.2984–
3001].  Dede  Korkut  Kitabı’nda  tartışma  konusu 
olan  cümlede  geçen  oku-  fiili  ‘çağırmak’  anla-
mındadır. Destanda bir kaç yerde aynı kelime-
ye  okı-/ohı-  biçimlerinde  rastlanmaktadır:  Na-
merd  tayıñ  al  eylemiş,  okıyuban  bizi  aldılar, 
varduk  [Drs.  S.300];  Pay  Pöre  Beg  bazırgan-
larını  yanına  ohıdı,  buyruk  etdi  [Drs.  S.69]; 
Kalın  Oğuz  beglerini  hep  ohıdılar,  odalarına 
getürdiler, ağır konukluk eylediler [Drs. S.81]; 
Oğul,  kalın  Oğuz  beglerini  odamuza  ohıyalum, 
7* 

---