N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
50 əhalinin əksəriyyətinin ana dili və müəyyən qisminin ümumi ünsiyyət vasitəsi kimi Azərbaycan türk dili öz fəaliyyətini davam etdirir. Məlum olduğu kimi, VIII əsrdə alban “rəislərinin” əksəriyyəti erməni dilində danışsa da, “Arran əhalisinin hamısı erməni dilini bilmir və öz ana dilində danışırdı” 1 . Bu, o deməkdir ki, erməni dilinə qədərki “alban dili”nin məhz türk mənşəli Azərbaycan dilindən başqa bir şey olmadığını güman etmək mümkündür. Strabon göstərir ki, albanlar maldarlığa daha çox meyillidirlər və köçərilərə yaxındırlar, lakin onlar vəhşi deyillər və buna görə o qədər də döyüşkən deyillər. Onlar iberiyalılarla Kaspi dənizi arasında yaşayırlar, ölkənin şimal tərəfi Qafqaz dağları ilə əhatələnib… 2 . Bu məlumat sakların Zaqafqaziyadakı tarixi yerinə və təsərrüfat ukladına uyğun gəlir. Beləliklə, ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü ərəfəsinə qədər Azərbaycan ərazisində müxtəlif etnoslar yaşamışlar, onların müəyyən hissəsi – türk və qafqazdilli etnoslar müxtəlif dövrlərdə burada məskundurlar. E.ə. I minilliyin əvvəllərindən başlayaraq Hind-Avropa (əsasən İran) mənşəli etnoslar buraya gəlmişlər. Lakin eramızın I minilliyinin ortalarından etibarən qafqazdilli etnoslar Azərbaycanın şimalında ( və qismən də şimal-qərbdə) məskunlaşmağa başlamışlar. Azərbaycan xalqının və ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü isə bəzi kiçik istisnaları nəzərə almasaq bütünlüklə türk mənşəli etnoslara əsaslanmışdır. Azərbaycan tarixşünaslığında formal olaraq düzgün – ancaq mahiyyətcə (konkret haldakı məzmununa görə)
1 Z.Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə, Bakı, 1989, səh. 98. 2 Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, səh. 16. 51 yanlış belə bir mülahizə mövcuddur ki, “Azərbaycan ərazisinə ilk türkdilli tayfaların gəlmə tarixini düzgün işıqlandırmaq üçün, hər şeydən əvvəl, aydın və dəqiq şəkildə təsəvvür etmək lazımdır ki, qədim türk tayfalarının pravətəni haradadır, onlar müxtəlif istiqamətlərdə hərəkətə nə vaxt başlamışlar ki, nəticədə, o cümlədən, Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşmış və buraya daxil olub onun ərazisində məskunlaşmışlar” 1 . Sonra isə təcrübəli tarixçi yazır: “Bütün bunlar artıq inqilabaqədərki rus və xarici türkologiyada öyrənilib müəyyənləşdirilmişdir. Bununla əlaqədar olaraq, əvvəlcə elmdə çoxdan məlum belə bir əlifba həqiqətini qeyd edək ki, türkdilli xalqların pravətəni Mərkəzi Asiya olmuşdur” 2 . Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, türk xalqlarını (yeri gəlmişkən, bu kontekstdə “türkdilli xalqlar” ifadəsi qeyri-dəqiqdir) pravətəninin Mərkəzi Asiya ilə bağlanması son onillər tənqidə dözmür. Vaxtilə türk xalqlarının vətənini Mərkəzi Asiya ilə məhdudlaşdıran tədqiqatçılar siyasi məqsədlər güdür və türk etnoslarını Ön Asiyanın yaxın zamanlarının sakinləri hesab edirdilər. Yeni araşdırmalar e.ə. III-I minilliklərdə Azərbaycan ərazisində altay-türk etnosunun “yer”ini görməyə imkan verir. Digər tərəfdən, Ə.S.Sumbatzadənin məsələyə həmin yanaşma metodu türk xalqlarına “öz yerini göstərmək” cəhdi təsiri bağışlayır ki, bu ciddi elmi metodologiya ilə bir araya sığmır. Müəllifin özündən əvvəlki tədqiqatçılara əsaslanan aşağıdakı mülahizələri də artıq köhnəlmişdir: “Azərbaycana III-IV ərlərdə şimaldan türkdilli tayfaların gəlişi ilə əlaqədar təbii olaraq burada türk dilinin
1
А . С . Сумбатзаде . Азербайджанцы – этногенез
и
формирование
народа , стр
. 78 2 Yenə orada. 52 yayılması başlandı, ancaq onun əhatə dairəsi həmin tayfaların axınlarının hansı güclə olması ilə bağlı idi, axın müxtəlif dövrlərdə müxtəlif olmuşdu. Türkdillilik, Azərbaycanda uzun zaman ancaq onu daşıyanların, yəni gəlmə tayfaların dili idi, “azəri”, alban, fars və ərəb dilləri ilə yanaşı işlənirdi. Ancaq XI-XIII əsrlərdə o, başqa dillər arasında üstünlük təşkil edir. Hətta bu halda belə, həmin əsrdə türkdillilik Azərbaycanda ancaq xalq danışıq dili səviyyəsində yazısız olaraq qalırdı. Bax ona görə də Azərbaycanda türkdilliliyin yayılmasının başlanğıcı və yayılma səviyyəsi barədə ancaq o dövrün yazılı erməni, gürcü, fars dillərindəki izlər əsasında mühakimə yürütmək mümkündür; həmin izlərin müəyyənləşdirilməsi Azərbaycanda türkdilliliyin inkişaf prosesini öyrənmək üçün birinci dərəcəli əhəmiyyətə malikdir” 1 .
Zaqafqaziya dillərinin hər hansı birindən sonra təşəkkül tapsa idi, bu dillərin heç olmasa beş-altı sözü Azərbaycan dilinə keçərdi (udin dilinə türk sözləri keçdiyi şəkildə); İkincisi – bu qədər güclü təsir nə gürcü, nə də erməni dilinə olmazdı; Üçüncüsü – əgər Azərbaycan dili XI-XIII ərlərdə “ancaq xalq danışıq dili” şəklində mövcud olsa idi, XIV əsrin sonlarında İ.Nəsimi kimi böyük söz ustası meydana çıxmazdı və s. və i.a. Ə.Sumbatzadə daha sonra yazır: “Qədimdə buraya şimaldan skitlər, massagetlər, alanlar; cənub-şərqdən midiyalılar və farslar, ilk orta əsrlərdən başlayaraq əvvəlcə şimaldan, sonra isə cənub-şərqdən çoxsaylı türkdilli tayfalar gəldilər. Azərbaycan ərazisində etnogenetik
1
А . С . Сумбатзаде . Азербайджанцы – этногенез
и
формирование
народа , стр
. 11. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|