N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
47 Albaniyanın etnik tarixi türk etnosları, eyni zamanda hunlarla, bulqarlarla, xəzərlərlə, savirlərlə, kəngərlərlə peçeneqlərlə və s. bağlıdır. Əgər nəzərə alsaq ki, Alban yazısının çiçəklənmə dövrü həqiqətən, A.Şanidzenin qeyd etdiyi kimi, V-VIII əsrlərə düşür, onda həmin çiçəklənmə prosesində türklərin iştirakı daha çox güman edilə bilər, çünki III əsrdən başlayaraq yuxarıda sadaladığımız türk tayfaları, tayfa birlikləri Albaniyadakı türk etnosunun nüfuzunu o dərəcədə artırmışdılar ki, heç bir ictimai- mədəni (xüsusilə bu cür bir neçə əsr davam edən) hərəkat onun fəaliyyəti olmadan keçinə bilməzdi. M.Kağanqatlı “Aqvan tarixi”ndə yazır: “İgid Cavanşir öz taxtında arxayın oturduğu vaxt, qışda gündüz ilə gecənin bərabər olduğu zaman (22 dekabrda – red.) hunların hökmdarı saysız-hesabsız atlılar ilə basqın edib gəldi. Cavanşir öz ölkəsinə ehtiyatlı və hazır olmağı əmr etsə də, Hun akınçıları Gürün bu tayına və Araz sahilinə keçərək, təkcə yerli adamları deyil, həm də Ararat vilayətindən və Sunik ölkəsindən qışlağa gəlmiş adamları, qoyun və mal- qaranı yağma edib öz düşərgələrinə apardılar. Bundan sonra hunların hökmdarı, Cavan-şirin üzünü görmək istədiyindən öz qardaşlarını onun yanına göndərərək onunla görüşməyi, qardaşlıq və dostluq ittifaqı yaratmağı təklif etdi. Ancaq igid və ər knyaz qorxmaq fikrində deyildi. Deyin, İran şahlarından hansı Türkistan hökmdarını üzbəüz görə bilərdi? Ancaq o (Cavanşir – red.) qorxmadan xilaskar xalq qarşısında diz çöküb söylədi: “Mən ölümün gözü içinə baxacağam, ancaq mən pis bir şey olacağından qorxmuram, çünki Sən – Tanrı mənimləsən”. Bundan sonra o, hökmdar görkü ilə onların qarşısına çıxdı. Ancaq hunların hökmdarı da onu qarşılamağa çıxaraq, gəmi ilə çayın bu tərəfinə üzüb gəldi və burulğan,
48 dərin sularda onunla görüşdü. Onlar qarşılıqlı narazılığı kəsmək və ikitərəfli dostluq yaratmaq üçün öz aralarında gənəşdilər. Onlar sülh bağlayıb hər biri çayın bir tərəfinə qayıtdılar. O biri gün mənim hökmdarım nə etsə yaxşıdır? O, on yeddi ər ilə birlikdə çayı keçib hunların düşərgəsinə gəldi və orada hun hökmdarının qızı ilə evləndi və həmin gün də 120 min davar və mal-qara, 7 min at və 1200 nəfər əsir alınmış kişini geri qaytardı” 1 . Burada ümumi və əlbəttə, mənbənin tarixi “üslubuna” müvafiq şəkildə Zaqafqaziyanın qədim inzibati vahidlərinin güclü türk axınları önündə dayanmadığı, dağıldığı dövrün məntiqi öz əksini tapmışdır. A.Bakıxanov qədim Albaniya ərazisində etnolinqvistik proseslərin son nəticələrini (əsərin yazıldığı dövrdəki vəziyyəti) bu cür təsvir edir: “Şamaxı və Kudial (Quba) şəhərləri arasında yerləşən mahalların Şirvanda Keüz, Lahıc və Qoşunlu, Quba uyezdində Barmaq, Şeşpara, Buruğun aşağı hissəsi və altı tərəkəmə, yaxud türkmən kəndini çıxmaqla bütün Bakı uyezdinin əhalisinin danışdığı dil onların fars mənşəli olduğuna şəhadət verir. Quba uyezdinin Zaqafqaziyada tamamilə fərqli dildə danışan Xınalıq kəndini çıxmaqla, qərb hissəsi, Samurq vilayəti Tabasaranın iki mahalı: Dərə və Əhmirlü müxtəlif ləhcələri olan xüsusi dildə danışırlar ki, türklər onları moqol adlandırırlar. “Dərbəndnamə” müəllifinə və başqa səbəblərə görə, onları massaget alanlarının nəslindən saymaq olar. Bakı uyezdindəki Maşqata kəndinin əhalisi də görünür, həmin xalqdan törəmişdir. Adından başqa (Maşqata – massaget) da onlar bütün qonşularından fərqlənirlər. Tabasaranın qalan mahallarının ayrı dili var. Tabasaranın dörd kəndi – Maqartı, Maqraqa, Xusni və
1 Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, səh. 51-62. 49 Çıraq, Uluç və Tərəkəmə mahalları, Dərbənd şəhəri və hər iki tərəfi, Tin, Müskür, Şabran mahalları, Kudial (Quba) şəhəri və Şirvanın Salyanla birlikdə yerdə qalan mahalları. Bakı tərəkəmələrinin altı kəndi və bütün monqol və tatarlardan törədiklərini göstərir. Həmin bu türk ləhcəsində hazırda Ermənistanda, Gürcüstanın bir hissəsində, Azərbaycanda və bir çox fars əyalətlərində danışırlar” 1 .
gürcü, xüsusilə Bizans mənbələrinin verdiyi məlumatlar, materiallar əsasında analitik təhlil belə bir təsəvvür yaradır: a) e.ə. son əsrlərdə və eramızın ilk əsrlərində Albaniyada xüsusi şəkildə fərqlənən və “dövlət mədəniyyətini” bütövlükdə ifadə edən bir dil olmamışdır – bir neçə dil olmuşdur ki, ölkənin ayrı-ayrı hissələrinin toponimiyasındakı müxtəlifliklər bunu təsdiq edir; eyni zamanda, müxtəlif etnoslar arasındakı əlaqələr də intensiv deyildi – türk etnosları daha sistemli şəkildə ölkənin mərkəz (Sakasena – Artsaq), şimal-şərq və şimal-qərb hissələrində yerləşmişdilər; b) əvvəlcə tədricən, III əsrdən isə daha sıx-sıx gələn hun türkləri türk dilinin Albaniyadakı nüfuzunu sürətlə qaldırdı və “dil bərabərliyi” tədricən aradan qalxdı – bu proses VIII əsrə qədər davam etdi; bununla belə, yazısı olan bir, yaxud bir neçə dil xristian kilsəsində mühafizə edilib qala və öz fəaliyyətini davam etdirə bilərdi (məsələn, udinlərin dili kimi); c) Albaniyanın süqutu ilə əlaqədar olaraq bütün yazı irsi xristian kilsəsinin sərəncamına keçir, qeyri-xristian (və eyni zamanda qeyri-müsəlman) mənbələri məhv edilir; Alban kilsəsinin erməniləşməsi nəticəsində həmin yazı irsi də “erməniləşdirilir” (təbii və süni şəkillərdə), lakin
1
. К . Бакыханов . Гюлистан - и
Ирам , Баку , 1991, стр
. 24-25. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|