N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
42 etmək istəkləri ilə bağlıdır. Bu da xeyli təəssüf doğurur, çünki mövcud tədqiqat təcrübəsi bu cür (yəni Azərbaycanda və ümumən Ön Asiyada türk etnosunun qədimliyini inkar edən) oxşar “sistemləri” bir neçə variantda tərtib etməyə həmişə imkan vermişdir, göründüyü kimi, verir də. Böyük Plini “Təbiət tarixi”ndə I əsrdə Zaqafqaziyanın etnik coğrafiyasını belə təsvir edir: “Kür çayı öz başlanğıcını Heniox dağlarında (başqaları onu Koraksi adlandırır) götürür, Araz isə Fəratın başladığı dağdan, ondan (Fəratdan) 6000 addım məsafədən (başlayır); o, Uzi çayını özünə qəbul edir və özü, yazıcıların (müəlliflərin – Red.) əksəriyyətinin fikrincə, öz sularını Kürün yatağında Kaspi dənizinə aparır. Kürdən başlayaraq, bütün düzənlikdə alban tayfaları, sonra iberlər yerləşir; onlar birincilərdən Qafqaz dağlarından axan Kür çayı ilə ayrılırlar. Albaniyada baş şəhər Kabalakadır… Albaniya sərhədlərindən başlayaraq, dağların bütün sinəsi boyu silvlər (adlı) vəhşi tayfa, aşağıda isə lupenilər, sonra didurlar və sodlar yaşayır. Onların arxasında çoxlarının səhvən Kaspi (qapıları) adlandırdığı Qafqaz qapıları yerləşir… Dənizə girişin sağ tərəfindəki boğazın kənarında skit tayfası (olan) udinlər yaşayır. Sonra sahil boyu, rəvayətə görə, Yasondan törəyən albanlar (yaşayır); dənizin onların qarşısındakı hissəsi Alban (dənizi) adlanır. Qafqaz dağları boyu yerləşən bu tayfa(lar), deyildiyi kimi, Ermənistan və İberiyanın sərhədini təşkil edən Kür çayına kimi gəlib çatır. Onların dəniz sahili torpaqları və udin tayfalarından yuxarıda sarmatların, utidorsların torpaqları uzanır, onların arxasında isə, artıq xatırladılan amazonkalar və savromatlar (yerləşir). Kas və Alban, sonra başlanğıcım Qafqaz
43 dağlarından götürən Kambis, sonra yuxarıda deyildiyi kimi, Koraksi dağlarından axan Kür Albaniyadan keçərək dənizə tökülür. Aqrippamn verdiyi məlumata görə, Kas (çayından) olduğu üçün 425 min addım uzunluq boyu keçilməzdir. Kürdən (aşağıda) dəniz Kaspi adını daşıyır; sahil boyu kaspilər yaşayır. Burada çoxlarının, hətta son vaxt Korbulonun Ermənistana yürüşündə iştirak edənlərin səhvini düzəltmək lazımdır: onlar İberiyadakı qapıları Kaspi (qapıları) adlandırırlar ki, bizim dediyimiz kimi, Qafqaz (qapıları) adlanır; həmin ad oradakı vəziyyətə dair göndərilən xəritələrdə də var” 1 .
Vaçaqanın Ağvan kilsələri məclisində bəyənilmiş qanunları” adlı fəslində oxuyuruq: “Mən Aqvan çarı Vaçaqan, Partav arxiyepiskopu Şubhaliş, Qapaq yepiskopu Manas, Haşu yepiskopu Yunan, Euta yepiskopları Anani və Saak, Kaqanqat kəndinin keşişi İosif, Partav keşişi Mate, çar sarayının Toma, Giqaç keşişi Poqos, Teri şəhəri yepiskopu Şmavon, Taraqoç keşişi Mate, Bed keşişi Abikaz, Ayırmanuş keşişi Urbat, Arsaq azatları və tayfa başçıları, keşişlər: İovel, Parmide və İakov, Kaqanat başçısı Bakur və bir çox başqaları bizim yaylaq yerimiz Atuendə hamılıqla mənim qarşıma toplanaraq qərar verdik…” 2 . Hər iki mənbədən məlum olur ki, Albaniya ərazisində etnonimlər və adlar baxımından etnik müxtəliflik və dini ayrılıq müstəqil dövlətin süqutuna qədər mövcud idi və həmin müxtəliflik, heç şübhəsiz, ərəblərin hücumu və islamın yayılması dövründə aradan qalxmışdır. Lakin əlavə etmək lazımdır ki, Albaniyada Azərbaycan türk dilinin nüfuzu əvvəldən III-V əsrlərdən güclənir və qeyri-türk
1 Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, səh. 25-26. 2 Azərbaycanın tarixi üzrə qaynaqlar, səh. 41. 44 mənşəli dillərə onun təsiri isə daha əvvəlki dövrlərdən başlanır. Qafqaz dillərindəki, o cümlədən udin dilindəki türkizmlərə də bir sıra hallarda qədim Azərbaycan dilinin (III-V əsrlərə qədər) faktı kimi baxmaq lazım gəlir. Alban dili anlayışı barədə Azərbaycan filologiyasında mövcud olan mülahizələr qədim yunan coğrafiyaşünası Strabonun məşhur məlumatına əsaslanır. Həmin məlumat bundan ibarətdir ki, Albaniya ərazisində müxtəlif dillərdə danışan iyirmi altı tayfa olmuşdur 1 . Prof. T.Hacıyev yazır: “Türk mənşəli Azərbaycan dilinin formalaşdığı ilk dövrlərdə Albaniyada vahid ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət göstərən alban dili olmayıb. Alban dili anlayışının özü bir növ xəyali xarakter daşıyır. Bu necə dildir ki, əlimizdə türk mənşəli Azərbaycan dilində yazılı nümunələr olan XIII əsrdən onun heç bir elementinə təsadüf olunmur? X-XII əsrlərdə türk tayfaları tərəfindən assimilyasiya olunan bu dilin qalib dildə mütləq müəyyən izləri qalmalı idi” 2 . Alban
dili anlayışının qeyri-reallığı barədə vaxtilə V.V.Bartold bəhs etmişdir 3 .
məzmunda düzgün hesab edir ki, “Alban tayfa ittifaqı olmuş, hər tayfa öz dilində danışmışdır. Ancaq müxtəlif dövrlərdə bu tayfalardan biri siyasi cəhətdən gücləndikdə onun dili aparıcı mövqeyə qalxmışdır” 4 və bu dil “Alban dili” adlanmışdır. Arran, hətta Midiya dili anlayışlarına da eyni mövqedən yanaşılır 5 .
1 Azərbaycan tarixi, səh. 12. 2 T.İ.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, səh. 20. 3
. В . Бартольд . Сочинения , т . II, ч . I,
М , 1969,
стр . 662-663. 4 T.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, səh.20. 5 T.İ.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, səh. 21. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|