Namangan muhandislik-texnologiya instituti
Organizmda modda almashinuvi to‘g‘risida tushuncha
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 5.1. Organizmda modda almashinuvi to‘g‘risida tushuncha
Moddalar almashinuvi , metabolizm – tirik organizmlarning o‘sishi, hayot faoliyati, ko‘payishi, tashqi muhit bilan munosabatlarini doimiy ta'minlaydigan kimyoviy o‘zgarishlar majmui. Moddalar almashinuvi tufayli hujayra tarkibiga kiradigan molekulalar parchalanadi va sintezlanadi, hujayra strukturalari va hujayralararo moddalar hosil bo‘ladi, yemirladi va yangilanadi. Masalan, Odamda barcha to‘qima oqsillarining yarmisi taxm. 80 sutkada parchalanib, yangidan hosil bo‘ladi; jigar va qon zardobidagi oqsillarning yarmi har 10 kunda, mushak oqsillari 180 kunda, ayrim jigar fermentlari har 2—4 soatda yangilanib turadi. Moddalar almashinuvi energiya almashinuvi bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Hujayralarda sodir bo‘ladigan moddalar almashinuvi bilan energiya almashinuvi biologik katalzatorlar – fermentlar ishtirokida amalga oshadi. Energiya almashinuvida murakkab organik molekulalardagi kimyoviy bog‘lar shaklida mavjud bo‘ladigan potensial energiya kimyoviy o‘zgarishlar tufayli hujayra strukturasi va faoliyatini, tana haroratini saqlab turish, ish bajarish va boshqa(lar) jarayonlar uchun sarf bo‘ladigan energiyaga aylanadi. Moddalar almashinuvi hujayrada bir vaqtning o‘zida kechadigan va o‘zaro bog‘lik bo‘lgan ikki jarayon – anabolizm va katabolizmlan iborat. Katabalizm jarayonlarda murakkab molekulalar oddiy molekulalarga parchalanib, ko‘p miqdorda energiya ajraladi. Bu energiya maxsus kimyoviy energiyaga boy makroergik bog‘lar, asosan, adenozitrifosfat kislota (ATF) va boshqa(lar) molekulalar shaklida jamg‘ariladi. Katabolik o‘zgarishlar, odatda, gidrolitik va oksidlanish reaksiyalari natijasida amalga oshadi. Bu reaksiyalar kislorodsiz (anaerob yo‘l – glikoliz, bijg‘ish) hamda kislorod ishtirokida (aerob yo‘l – nafas olish) sodir bo‘ladi. Ikkinchi yo‘l evolyusion nuqtai nazardan ancha yosh va energetik jihatdan ancha samarali bo‘lib, unda organik moddalar S0 2 va suvgacha to‘liq parchalanadi. Hujayrada katabolizm va anabolizm reaksiyalari bir vaqtda kechadi; katabolik o‘zgarishlarning oxirgi bosqichi anabolizmning boshlang‘ich reaksiyalari hisoblanadi. Biroq moddalar almashinuvining anabolitik va katabolitik yo‘llari o‘zaro mos kelmaydi. Masalan, glikogenning latat kislotagacha parchalanishida 12 ta ferment ishtirok etib, ularning har biri bu jarayonning alohida bosqichini katalizlaydi. Glikogenning laktat kislotadan hosil bo‘lishi jarayoni esa 9 ta fermentativ reaksiyalardan iborat bo‘lib, ular tegishli katabolik reaksiyalarning aksi hisoblanadi. Xuddi shunga o‘xshash oqsillar bilan aminokislotalar yoki yog‘lar bilan faollashgan atsetat kislota o‘rtasida kechadigan anabolik va katabolik reaksiyalar ham o‘zaro mos kelmaydi. Moddalar almashinuvining reaksiyalari hujayraning ma'lum qismlari – kopartamentlarda amalga oshadi. Masalan, glikoliz jarayoni hujayra sitoplazmasida, gidrolitik parchalanish reaksiyalari – lizosomalarda, lpidlarning hosil bo‘lishi silliq endoplazmatik to‘rda, oqsillar biosintezi ribosomalada ro‘y beradi. Moddalar almashinuvining umumiy bosqichlari bir-biri bilan doimo bog‘langan bo‘ladi. Moddalar almashinuvining asosiy oraliq moddasi piruvat kislota karbonsuvlar, lipidlar va oqsillar almashinuvi reaksiyalarini o‘zaro bog‘lab turadi. Barcha tirik organizmlar uchun xos bo‘lgan hujayra darajasidagi moddalar almashinuvi, asosan, bir xil usulda boshqariladi. Bunda biokimyoviy jarayonlarning jadalligi va yo‘naltirilganlgi fermentlar faolligiga ta'sir ko‘rsatish, ularning hosil bo‘lishi yoki parchalanishini boshqarish orqali amalga oshadi. Yuksak darajada rivojlangan organizmlarda moddalar almashinuvi ko‘shimcha boshqaruv mexanizmlariga ega. Moddalar almashinuvi nerv tizimi orqali va gormonal yo‘l bilan ham boshqarib tuziladi.( ўсимлик х.ралари хақида мисол келтириш) Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|