Namangan muhandislik-texnologiya instituti
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4.4.Hujayrani mitoz va meyoz
bo’linishi Hujayra bo’linishida bir hujayradan ikki hujayra hosil bo’ladi. Hujayra bo’linishi organizmlar ko’payishining markaziy qismini tashkil etadi. Hujayra bir necha usullar orqali bo’linadi. Ularning eng ko’p uchraydigani mitoz bo’linishdir. Mitoz bo’linish somatik hujayralarga xos bo’lib, ikki asosiy bosqich: yadroning bo’linishi (kariokinez) va sitoplazmaning bo’linishi (sitokinez)dan iborat. Mitoz uzluksiz jarayon bo’lib, hosil bo’lgan ikkala qiz hujayra o’rtasida irsiy axborotning barobar taqsimlanishi amalga oshadi. Bundan avval esa xromosomalarning ikkilanishi ro’y beradi. Mitotik sikl 5 bosqichdan tashkil topgan. Bular: interfaza, profaza, metafaza, anafaza va telofaza. Ikki bo’linish o’rtasida hujayra yadrosi interfaza bosqichida bo’ladi. Interfaza tinch holatdagi yadro bosqichi deb atalishiga qaramasdan, aslida yadroda bu davrda metabolik jarayonlar faol amalga oshadi, hujayra bo’linishga tayyorgarlik ko’radi. Interfazada har bir xromosoma bo’linib 2 tadan xromatidani hosil etadi. Interfaza 3 davrga bo’linadi: mitozdan keyingi interfaza davr G^ deb belgilanadi. Bu davr davomiyligi 10 soatdan bir necha sutkagacha cho’ziladi. Shu davrda yosh hujayra kattalashadi, hajm jihatdan ortadi. Unda ko’plab organik, mineral moddalar zahirasi to’planadi. Interfazada DNKning sintezlanishi S davr deb nomlanadi. Bu davr mobaynida DNK molekulasi ikki hissa ortadi, u 6-10 soat davom etadi. Natijada har bir xromosoma ikkitadan xromatidani hosil etadi. Interfazaning DNK sintezidan keyingi davr G 2 deb atalib, 3-4 soatgacha cho’ziladi, unda DNK sintezlanmasa ham RNK va oqsil sintezi amalga oshadi. Hayvon hujayralarida telofaza oxirida va interfazaning boshlanishida sentriolalarning ikkilanishi ro’y beradi. Bu davrda yadro bo’yalganda to’rsimon tuzilishga ega bo’ladi, ulardan xromosomalar shakllanadi. Mitoz bo’linishning birinchi bosqichi profaza (pro - namoyon, phosis - davr) bo’lib, bunda xromosoma iplari - xromatinlarning spirallashishi hisobiga xromosomalarni yo’g’onlashishi va kattalashishi kuzatiladi. Ular juft-juft xromatidalar holatida bo’lib yorug’lik mikroskopida ko’rinadi. Xromosomalardagi xromatidalar profazada tarqalmay sentromera orqali birikkan holda bo’ladi. Profazada sentriolalar bo’linib bir-biridan itarila boshlaydi. Profazaning o’rtasi yoki oxirida yadro qobig’i va yadrocha parchalanadi, bo’linish urchug’i shakllanadi. Natijada juft juft xromatidalar sitoplazma va karioplazmaning umumiy massasida joylashadi. Bu bilan profaza tugallanadi. Metafaza (meta - keyin)da xromatidalar zichlashib, yo’g’onlashib, hujayra markazi bo’ylab to’planadi. Xromatidalar sentromerasi ekvator tekisligida, qolgan qismi ekvator tekislikdan tashqarida joylashadi. Urchuq iplarining zichligi ortib, ular juft-juft xromatidalarga shunday holatda tutashadiki, bunda har bir sentromeraga ikki qutbdan axromatin iplari birikadi. Anafaza (ana - qayta) bosqichi xromatidalardagi sentromeralar bo’linib, yakka holatdagi xromatidalar qutblarga tarqaladi. Avval sentromera qismlari so’ngra xromatidalarni o’zi ham ajrala boshlaydi. Har bir qutbda xromosomalar soni tenglashadi va ular bo’linishdan oldingi hujayraning xromosoma soniga muvofiq bo’ladi. Telofazada (telos - tugal) xromosoma iplarining yoyilishi, ingichkalashishi, uzayishi kuzatiladi. Xromosomalarning har bir guruhi atrofida yadro qobig’i, yadrocha shakllana boshlaydi. Sitoplazma bo’linishi tugallanadi va hujayra qobig’i hosil bo’ladi ya’ni sitokinez amalga oshadi. Hosil bo’lgan yangi qiz hujayralar interfaza bosqichiga o’tadi. Meyoz - Jinsiy yo‘l bilan ko‘payadigan organizmlardagi jinsiy hujayralarning ko‘payish usuli bo‘lib, hujayra bo‘linishi vaqtida xromosomalar soni kamayadi va hujayra diploid holatidan gaploid holatiga o‘tadi. Meyoz jarayoni yadrolarning uzluksiz ikki marotaba bo‘linishi ya'ni birinchi va ikkinchi meyoz bo‘linishidan iborat. Birinchi meyoz bo‘linishi ikkinchisiga qaraganda ancha uzoqroq davom etadi. Ikkala meyoz bo‘linishida ham 4 ta fazani ko‘rish mumkin. Ikkinchi bo‘linishda sitokinezda 4 ta gaploidli (tetrada) qiz hujayra hosil bo‘ladi. Yadro po‘sti yo‘qolib ketadi va yadro o‘zining qiyofasini o‘zgartiradi. Bunda ingichka xromatin (bo‘yoq bilan bo‘yaladigan) iplar uzun-uzun holda joylashadi. So‘ngra xromatin iplar xromasomalarga aylanadi, yo‘g‘onlashadi va qayrilgan shaklni oladi. Yadro ichidagi yadrochalar asta sekin yo‘q bo‘lib ketadi, shu paytda hujayra qutiblaridan yadroga tomon juda ingichka axromatin (bo‘yoq bilan bo‘yalmaydigan) iplar tortiladi, bu iplar ikkita qolpoqcha shakliga kiradi. Bu yadro bo‘linishidagi dastlabki-profaza deb ataladi. Uzunasiga bo‘linib hosil bo‘lgan xromosomalar hujayraning o‘rta (ekvatorial) qismiga yadro plastinkasi yoki yulduzchasi shaklida joylashib oladi. Axromatin iplari qutblarga qarab tortilib urchuq shaklini oladi, yadro bo‘linishdagi bu fazani -metafaza deyiladi. So‘ngra xromosomalarning ajralish jarayoni boshlanadi. Bunda xromosomaning bir qismi hujayraning bir qutbiga, ikkinchisi qarama-qarshi tomondagi qutbga o‘tadi. Xromosomalarning bu xildagi ajralishida undagi axromatin iplari muhim rol o‘ynaydi. Yadro bo‘linishidagi bu fazani anafaza deyiladi. Anafaza jarayoni oxirida urchuqning o‘rta qismida yangi hujayra po‘sti paydo bo‘la boshlaydi. Hujayra qutublariga to‘plangan xromosomalar dastlab qo‘shaloq yulduzga o‘xshab turadi, so‘ngra asta sekin ikkita yangi hujayraga aylanadi, bularda yadrochalar ham paydo bo‘ladi. Yadro paydo bo‘lishining bu fazasini telofaza deyiladi. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|