Oqtay əFƏNDİyev

332

əvvəlki tərkibinin xeyli hissəsini itirdi. Bunun nəticəsində Azərbaycan

əyanları özlərinin hər yerdəki hökmran mövqelərini XVII əsrdə

dəsaxlamaq iqtidarında olmadılar. Onlar həmişə hesablaşmağın lazım

gəldiyi qüvvə kimi qalmalarına baxmayaraq tədricən İran feodalları

tərəfindən sıxışdırıldılar.

Ölkənin şimal və cənub vilayətlərinin Azərbaycan Səfəvilər

dövləti daxilində siyasi baxımdan birləşməsi feodal Azərbaycanının

tarixində yeni mühüm mərhələ hesab edilməlidir. Dövlət, xüsusilə də

şəxsi feodal torpaq mülkiyyətinin inkişafı, bununla birbaşa əlaqəsi olan

mərkəzləşdirmənin güclənməsi də yeni cəhətlər idi. Mərkəzləşdirilmiş

siyasət yeritmək məqsədilə şərti torpaq sahiblərinin yeni forması – tiyul

meydana çıxmışdı.

Əsrin birinci rübündə  əhalinin vəziyyəti bir qədər yüngülləşdi.

Lakin 70-ci illərin sonu və 80-ci illərdə vəziyyət yenidən ağırlaşdı.

Çıxılmaz vəziyyətə salınmış zəhmətkeş kütlələr istismarçılara qarşı

silahlı mübarizə yoluna qdəm qoydular. Bunun da parlaq nümunəsi 1571-

1573-cü illərin Təbriz üsyanı oldu.

 Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranması ilə Azərbaycanın

məhsuldar qüvvələrinin inkişafı üçün əlverişli şərait yarand. Kənd

təsərrüfatı canlandı, sənətkarlıq və ticarət yüksək inkişaf səviyyəsinə

çatdı. Ümumdünya şöhrəti qazanmış yerli ipək sayəsində Azərbaycanın

Moskva dövləti ilə və Avropa ölkələri ilə iqtisadi əlaqələri inkişaf edir və

möhkəmlənirdi. Ərəş, Təbriz, Şamaxı və Culfa şəhərləri xamna və ipək

məmulatlarının beynəlxalq ticarət mərkəzlərinə çevrildilər. Ərdəbil,

Naxçıvan, Gəncə, Bakı və bir sıra digər şəhərlər də iri sənətkarlıq

istehsalı mərkəzləri idilər.

 Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında yeni bir mərhələ də

Səfəvi hakimiyyəti dövrü ilə bağlıdır. Bu Azərbaycan (türk) dilinin geniş

yayıldığı dövr idi. Ümumdünya şöhrəti qazanmış görkəmli ədəbi əsərlər

bu dildə yaradılmışdır. Böyük Füzuli, Xətayi, Həbibi və b. Azərbaycan

(türk) dilində yazıb yaratmışdılar. Geniş  şöhrət qazanmış  T:əbriz

rəssamlıq məktəbi əsərləri dünya incəsənəti inciləri sırasına daxil olmuş,

---

333

Sultan Məhəmməd və Kəmaləddin Behzad kimi görkəmli rəssamlar

yetişdirmişdi.

Xalqımızın tarixində Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin müstəsna

yeri var. Bu dövlətin tarixi müasirlərimiz üçün bir çox cəhətdən

ibrətamizdir. Səfəvilər dövlətinin zəifləyib süqut etməsinin bir sıra

obyektiv səbəbləri olmuşdur. Qızılbaş tayfaları və  əmirlərinin arasında

birliyin olmaması, onların bir-biri ilə münaqişə və düşmənçilik etməsi,

var-dövlət, gəlirli torpaq, mənsəblər və hakimiyyət uğrunda qanlı

toqquşmaları, tayfa mənafelərinin, fərdi mənafeyin ümumi dövlət

ehtiyacları və tələblərindən üstün tutulması – bütün bunlar Azərbaycan

Səfəvilər dövlətinin zəifləməsi və tənəzzülü ilə nəticələndi.

Osmanlı-Səfəvi müharibəlrinin iki qardaş türk xalqlarının

(osmanlı və azəri türklərinin) düşmənçiliyi kimi deyil, Osmanlı və Səfəvi

dövlətlərinin hakim dairələrinin iqtisadi və siyasi mənafelərinin

toqquşması faktı kimi dəyərləndirmək  tarixi gerçəkliyə daha yaxındır.

XVI əsrdə siyasi məqsədlərlə şiddətləndirilən sünni-şiə ədavəti də hər iki

türk dövlətinin münasibətlərini son dərəcə kəskinləşdirmişdir.

Həmin dövrdə Avropa dövlətləri iki müsəlman, türk dövlətlərini

müxtəlif vasitə və bəhanələrlə bir-birinə qarşı müharibəyə təhrik edir və

beləliklə onların hər birini zəiflətməyə, osmanlıların Cənub-Şərqi

Avropadakı işğallarının qarşısını almağa çalışırdılar.

---

334

OUTCOME

The creation of Safavi state was one of the significant events in

the history of the Middle Ages.

Joining from his early ages to the battles for authority and

creating a mighty state was the successful result and end of century's

old struggle of Shah Ismail's ancestors. At those times although the

borders of Azerbaijani Safavi state had been longer than the borders

of Aqqoyunlu (White sheep) and Qaraqoyunlu (Black sheep) states,

becoming the multinational emporship and as it was written in

sources and founded out during scientific researchers it was called

"Qizilbash state". Neighbour states also considered Qizilbash state as

a legal heir of Aqqoyunlu and Qaraqoyunlu states.

These remarks and admissions maintain one more again that, the

Safavi  state  founded  by  Shah  Ismail  was  the  most  powerful  state  in

Azerbaijan territory.

The state's being called Safavi, which has been taken from

Sheikh Safiaddin Ardabili's (1252-1335) names, one of Shah

Ismail's ancestors who most times simply called Sheikh Safi. "Darul

-  Irshad"  which  existed  from  XIII-XIV  centuries,  which  set  up  its

activity during the reign of Sheikh Safiaddin Ishaq Ardabili, was

known one of the most powerful centers of all philosophical battles

occurring not only on Azerbaijan scale, but also in eastern world.

The  thought  of  "Safaviyya",  most  times  known  as  the  name

"Qizilbashliq" and connected with ideas of Sufism, Mezdekism and

Khurramism, had bean formed here and spread through many

eastern countries. The focus "Darul Irshad" was not only the cloister

of sect, but also was an idea and thought hearth coming forward from

the demands of the time. The selfless murids and sufis visited this

hearth with the belief had helped closely in former time to Sheikh

Juneyd, who was Shah Ismail's grandfather, and his father Sheikh

Haidar  to  establish  a  new  state.  The  representatives  of  Shaikh

Safiaddin's generation wished to unite the whole Azerbaijan.

Only Shah Ismail could manage to realize this idea after long

years  struggle.  As  a  result  of  aggravation  of  feudal  relations  the

Aqqoyunlu dynasty disintegrated in 1499 and Ismail joined to

struggle for reign while the discontent of public was increasing. The

people looked and hoped Ismail as a leader struggling for welfare and

interests of his public and renovating the social status and went after

him. Some Turkish tribes, called Varsaq, Qajar, Afshar, Zulgadar,

Takali, Rumlu, Ustajlu and Qaradaghlu and Talish sufis had joined

---