O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti

O‘smirlarning deviant xulq-atvorining turli shakllari - ichkilikbozlik,
giyohvandlik, tajovuzkorlik va noqonuniy xatti-harakatlar o‘zaro bog‘liqdir.
Agar o‘smir deviant xatti-harakatlarning bir turiga tushib qolsa, unda uning
boshqasiga aralashish ehtimoli juda yuqori. Ijtimoiy-pedagogik nuqtai
nazardan shuni tushunish kerakki, o‘smir uchun deviant xatti-harakatlarga
olib keladigan asosiy omillar maktabdagi qiyinchiliklar, qiyin hayotiy
vaziyatlar,
disfunksiyali
oilalar,
deviant
guruhlar
va
deviant
submadaniyatning ta’siri bo‘lishi mumkin.
Pedagogik amaliyotda “deviant xulq-atvorli bolalar”, “qiyin maktab
o‘quvchilari” tushunchalari bilan bir qatorda “pedagogik e’tibordan chetda
qolgan bolalar”, “axloqiy jihatdan e’tiborsiz qolgan” atamalari ham mavjud.
Bular ta’limning kamchiliklari tufayli g‘ayritabiiy xatti-harakatlarga ega
bo‘lgan shaxslardir. Sabablari: oilada to‘g‘ri tarbiya yo‘qligi, maktab
o‘qituvchilarining tez-tez o‘zgarishi, ko‘chaning salbiy ta’siri, qarovsizlik va
uysizlik. “Pedagogik jihatdan qarovsiz qolgan bolalar” tushunchasining
doirasi
“deviant xulq-atvorli bolalar”,
“qiyin maktab o‘quvchilari”
tushunchalari bilan faqat qisman mos keladi. Ba’zi qarovsiz talaba bolalar
o‘zlarining kamchiliklarini nisbatan osonlik bilan tuzatadilar. Pedagogik
jihatdan qarovsiz qolgan bolalarga ta’sir qilishning asosiy usullari:
▪ o‘quvchilar jamoasi orqali ta’sir o‘tkazish;
▪ har xil turdagi o‘quv va darsdan tashqari tadbirlarga jalb qilish;
▪ individual yondashuv.

---

---

188
Deviant xulq-atvori bo‘lgan o‘spirinlarga kelsak, o‘quvchida bunday

xatti-harakatlarning mavjudligini to‘g‘ri aniqlash masalasi juda muhim, bu
birinchi navbatda ota-onalar va o‘qituvchilar uchun qiyinchilik tug‘diradi.
O‘smirlardagi deviatsiya odatda bir qator alomatlar (simptom kompleksi)
va o‘smir hayotining turli jabhalarida namoyon bo‘ladi.
Bolada uzoq muddatli buzuqlikka e’tibor berish kerak – uzoq muddatli
va doimiy og‘ish. Masalan, intizomning qisqa muddatli buzilishi va qo‘rquv
ko‘plab bolalar uchun xosdir, ammo ularning uzoq vaqt davomida barqaror
davom etishi deviant xatti-harakatlardan dalolat beradi.
Deviant shaxs xatti-harakatlarining o‘ziga xos xususiyatlari:
- xulq-atvor umumiy qabul qilingan yoki rasman belgilangan ijtimoiy
normalarga mos kelmaydi;
- xatti-harakatlari boshqalarga yoki shaxsning o‘ziga haqiqiy zarar
keltiradi;
- xatti-harakatlar deviant shaxsining umumiy yo‘nalishi bilan bog‘liq;
- xulq-atvor tibbiy me’yor doirasida ko‘rib chiqilishi kerak;
- xulq-atvor, qoida tariqasida, ijtimoiy moslashuvning turli ko‘rinishlari
bilan birga keladi;
- xulq-atvor aniq individual namoyon bo‘ladi;
- deviant xulq-atvorni tuzatishda qiyinchilik;
- o‘qituvchilar, ota-onalar tomonidan individual yondashuvga,
tengdoshlarning e’tiboriga alohida ehtiyoj.