O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti
Og‘ishlarga moyil bo‘lgan o‘smirlar guruhlarini tasniflash
Yüklə 0,81 Mb.
|
| Og‘ishlarga moyil bo‘lgan o‘smirlar guruhlarini tasniflash
O‘smirlarning deviant xulq-atvori haqida gapirganda, og‘ishning zaruriy sharti bo‘lishi mumkin bo‘lgan psixologik individual xususiyatlarni va ma’lum darajada ularning birinchi alomatlarini ko‘rsatish kerak. Bunda gap dangasa, passiv, tartibsiz, qat’iyatsiz, xudbin, intizomsiz, qaysar, qo‘pol, yolg‘onchi o‘smirlar haqida ketmoqda. Shuni ta’kidlash kerakki, tadqiqotchilar buni nafaqat shaxsiy xususiyatlar, balki kam hisobga olinadigan va faqat mavjud bo‘lganlar (alkogolizm, giyohvandlik va boshqalar) fonida zararsiz ko‘rinadigan og‘ishlar sifatida qayd etadilar. Bunday o‘smirlarning xatti-harakati og‘ishlarning namoyon bo‘lishining birinchi turiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Deviant xulq-atvori bo‘lgan qiyin maktab o‘quvchilarining ikkinchi turi xarakter urg‘usi bo‘lgan bolalardir. Uchinchi tur - norasmiy muloqot guruhlaridagi qiyin talabalar, shuningdek, noqonuniy xatti-harakatlari bo‘lgan talabalar. O‘smirlarning xatti-harakatlaridagi og‘ishlarni ko‘rib chiqish uchun shunga o‘xshash pozitsiyani D.I.Feldshteyn taklif qilgan, bu yerda og‘ishlarga moyil bo‘lgan o‘smirlarning to‘rtta guruhi aniqlangan va ular bilan muloqot qilishda individual yondashuv ishlab chiqilgan: 189
va g‘oyalarning mavjudligi xarakterlidir. Ular g‘azablangan, xudbin, bilib turib jinoyat qilishadi. O‘qituvchi ularni ijtimoiy foydali mehnat faoliyatiga jalb etishi, maqsadga erishishda o‘ziga xos matonat, ustunlikka intilishdan foydalanishi kerak. Bunda sport alohida o‘rin tutadi. Ikkinchi guruh - deformatsiyalangan ehtiyojlari bo‘lgan o‘smirlar. Birinchi guruh vakillariga taqlid qilish. Ular individualist, janjalkash, zaiflarga zulm qiladilar. Ular bilan ishlashda vaziyatni va odatiy xatti- harakatlar shakllarini o‘zgartirish, ularga ishonch ko‘rsatish, ularni rag‘batlantirish - nafaqat bo‘ysunish, balki buyruq berish qobiliyatini rivojlantirish muhimdir. Uchinchi guruh deformatsiyalangan va ijobiy ehtiyojlar va qarashlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi, ammo ikkinchisi ularning xatti-harakatlarini tartibga soluvchiga aylanmaydi. Xudbinlik va zaiflik ularni g‘ayritabiiy harakatlarga mahkum qiladi. Ular uchun tarbiyaviy ma’noda ritmik va qizg‘in mehnat faoliyati, o‘zini namoyon qilish va o‘zini namoyon qilish imkoniyatini beradigan ish foydalidir. To‘rtinchi guruh - bu o‘z kuchiga ishonmaydigan, oson taklif qilinadigan, kuchli, tasodifiy huquqbuzarlarga yoqadigan o‘smirlar. Ular zaif irodali, yomon ta’sirdan oldin beqaror. O‘qituvchi uchun ularning normal hayotga qiziqishini uyg‘otish, shaxsning dunyoqarashini yaratish va shu orqali ularni foydali mehnat va sport mashg‘ulotlariga jalb qilish muhimdir. Ularga to‘g‘ri sur'atda doimiy jamoaviy ish, ularning faoliyatini tizimli nazorat qilish va baholash, shaxsiy mas’uliyat va musobaqada faol ishtirok etish kerak. Bunday ma’lumotlar yordamni tashkil qilish uchun muhim bo‘lgan ma’lum bir o‘spirinning turli darajadagi og‘ishlarini tushunishda rol o‘ynaydi. Turli xil nogironligi bo‘lgan o‘smirlar bilan ijtimoiy-pedagogik ishda ta’limning barcha usullari va shakllari qo‘llaniladi, ammo shaxsning individual tipologik xususiyatlarini diqqat bilan ko‘rib chiqish zarur. Biroq, alohida nogiron o‘smirlarga yordam berish ijtimoiy-pedagogik ishlar doirasida turli yo‘nalishlarda, turli mutaxassislar tomonidan amalga oshirilishi aniq. Xulq-atvordagi og‘ishlarning ta’lim jarayoni va ijtimoiy-pedagogik faoliyatiga rahbarlik qilish uchun o‘quvchi shaxsining rivojlanish qonuniyatlarini bilish kerak: 1. Organizmning, birinchi navbatda, asab tizimining organik kamolotga yetish jarayonlari; 2. Yetuk shaxsning psixik rivojlanishining xususiyatlari; 3. Shaxs rivojlanishini maqsadli boshqarish jarayoni. 190
masalalarni o‘rganish tavsiya etiladi, ular orasida quyidagilar alohida e’tiborga loyiqdir: 1. Ta’lim olish qiyin bo‘lganlar haqida umumiy ma’lumotlar - yoshi, ma’lumoti, yashash joyi, jismoniy rivojlanishi, sog‘lig‘ining holati, xarakter xususiyatlari, axloqiy va irodaviy fazilatlarning rivojlanish xususiyatlari, shaxsning psixologik xususiyatlari, urg‘u belgilarining mavjudligi. 2. Oila tarbiyasi shartlari - oila tarkibi, ota-onalarning ta’limi, ish joyi va egallab turgan lavozimi, ish joyidagi ota-onalarning ijtimoiy topshiriqlari, o‘quvchining o‘qishi va xatti-harakatlariga munosabati, ota-onalarning maktab va sinf rahbari bilan aloqasi; oilaning moddiy, turmush sharoiti; ota- onalar, ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi munosabatlarning tabiati, ayniqsa, oilaviy mikroiqlim, oilaviy an’analar; bolaning uydagi xatti-harakati, qanday qonunbuzarliklarga yo‘l qo‘yilishi va ota-onalar tomonidan qo‘llaniladigan ta’sir choralari. 3. Maktabdagi muvaffaqiyat, muvaffaqiyatsizlik sababi, o‘quv faoliyatiga munosabat, maktabdagi xatti-harakatlar. 4. Mehnat faoliyatiga munosabat – u maktabda va uyda turli mehnat turlarida qanday namoyon bo‘lishi, qaysi kasbni tanlash, tanlash motivlari, kasbiy qiziqishlarning barqarorligi. 5. Ijtimoiy faollik – qanday jamoat topshiriqlari bor, ularni amalga oshirish, to‘garaklar va sport seksiyalarida qatnashish bilan bog‘liqligi. 6. Sinf jamoasidagi holat – sinfdoshlar bilan muloqot qilish xususiyatlari, o‘qituvchilarga munosabati, uning maktabda (sinfda) do‘stlari bor-yo‘qligi, ular kimligi va ularning do‘stligi nimaga asoslangan. 7. Bo‘sh vaqtini qanday va kim bilan o‘tkazishi, nima bilan shug‘ullanishi, sevimli mashg‘ulotlari doirasi. Bola va o‘smir shaxsini shakllantirishning asosiy omillari: ijtimoiy hayot, ijtimoiy ong, turmush va madaniyat xususiyatlari, oila, muloqot muhiti. ▪ ijobiy odatlarni doimiy ravishda rivojlantirish; ▪ o‘quvchining ijobiy fazilatlarini hisobga olish, uning shaxsiga hurmat ko‘rsatish tamoyillariga e’tibor qaratish; ▪ adekvat o‘z-o‘zini baholash va da’volar darajasini shakllantirish. Talabalarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning turli usullari mavjud: suhbat, shaxsiy namuna, rag‘batlantirish va jazolash, individual yondashuv. Pedagogik faoliyatning asosiy yo‘nalishlari – bu asosan individual va guruh ishlariga asoslangan tuzatish ishlari va pedagogik jarayonga aralashuv - ta’lim va tarbiyani individuallashtirish, o‘qituvchilar va talabalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni optimallashtirish. O‘smirlar bilan individual ishlarni tashkil qilishda motivatsiya bilan ishlash kerak: 191
- introspeksiyani rivojlantirish; - muayyan faoliyatda maqsadni belgilash taktikasini ishlab chiqish; - shaxslararo yordamni tashkil etish. Tuzatish faoliyatining asosi sifatida tarbiya usullarining asosiy guruhlari qo‘llanilishi mumkin: - axloqiy ongni shakllantirish usullari - suhbat, ma’ruza, bahs-munozara, hikoya-mulohaza, tushuntirish, o‘z tajribasi va boshqa odamlar tajribasini muhokama qilish, namuna, maslahat; - hayot va faoliyatni tashkil etish va axloqiy xulq-atvor tajribasini shakllantirish usullari – istiqbolga bo‘lgan ishtiyoq (atrofdagi hayotda go‘zal, yaxshi ish), rag‘batlantirish, ishonch, yordam uchun bolaga murojaat qilish, hayot va faoliyat uslubi, ijtimoiy topshiriqlar; o‘yin, an’analar bilan tanishish, musobaqa, axloqiy xulq-atvorda mashq qilish, pedagogik talab, jamoatchilik fikrini shakllantirish, buyruq berish; - tuzatish usullari – motivatsiya, taqiqlash. Tuzatish tarbiyaviy ishda pedagogik ta’sir usullari bolalarning xulq- atvorini to‘g‘rilash, zarur shaxsiy xususiyatlarni, xarakter xususiyatlarini rivojlantirish, tarbiya usullari tarkibiga kiradigan kamchiliklarni bartaraf etishning muayyan usullari kabi muhimdir. Real va yaratilgan pedagogik vaziyatni hisobga olgan holda bolalarga individual yondashish. Bunday usullarga misol bo‘lishi mumkin: - shunga o‘xshash harakat haqidagi hikoyani olish – o‘qituvchi tomonidan o‘smirning qilmishiga o‘xshash ma’noga ega bo‘lgan hikoya uning xatti-harakatlarini to‘g‘ri baholashga yordam berishi kerak; - noma’lum adresatga murojaat, ya’ni aybdorlarga emas, balki butun jamoaga. Qabul qilish o‘smirni xatti-harakatlarini mustaqil baholashga olib keladi; - “tasodifan” o‘smirga uning xatti-harakati haqida ma’lumot uzatiladi – bu texnikaning mexanizmi shundan iborat. O‘qituvchi o‘quvchining xatti- harakatlarini sharxlaydi. U yo‘q bo‘lganda, lekin o‘qituvchi jinoyatchi uning fikrini bilishiga ishonch hosil qilganda; - istiqbolni belgilash – o‘qituvchi o‘smirlar oldiga asta-sekin murakkablashib borayotgan, qiziqarli va oson nuqtai nazardan murakkab va kamroq qiziqarli bo‘lgan vazifalarni qo‘yadi; - bolaning ichki his-tuyg‘ularini faollashtirish – chuqur yashirin his- tuyg‘ularni keltirib chiqaradigan vaziyatlarni o‘quvchi uchun sezilmaydigan tarzda yaratish orqali bolaning yaxshi ishlarga intilishini qo‘zg‘atishga imkon beradigan usul; - “portlash” – pedagogic ta’sir qilish usuli sifatida bolalar hayotiy manfaatlar, istiqbollar, munosabatlar bilan bog‘liq yetakchi fazilatlarga ta’sir 192
qiladi; - yaqinlashib kelayotgan jazo haqida tashvish uyg‘otish – o‘qituvchi o‘z harakatlari yoki so‘zlari bilan o‘quvchiga uning noto‘g‘ri xatti-harakati haqida bilishini aniq ko‘rsatib beradi. Ammo darhol reaksiya ko‘rsatmaydi; - ishonch – bolada muayyan his-tuyg‘ularni va irodaviy fazilatlarni rivojlantirish uchun unga ma’lum bir mas’uliyatli topshiriqni bajarish buyuriladi; - kinoya – huquqbuzarning shaxsini haqorat qilmasdan, uni xushmuomalalik bilan masxara qilish; - mehrli tanbeh – bolaning noto‘g‘ri xatti-harakati tasodifiy bo‘lsa va yomon niyatli bo‘lmasa, suhbat do‘stona ohangda olib borilganda, ular bolaning ijobiy tomonlarini ta’kidlaganda qo‘llaniladi; - xayoliy befarqlik – o‘qituvchi qo‘llab-quvvatlash, topqirlik, qat’iyat ko‘rsatib, o‘quvchilar tomonidan kutilgan sarosimaga tushish, ularning haziliga g‘azablanish o‘rniga, hech narsani sezmagandek ko‘rsatadi, bolalarni mehnatga jalb qiladi; - xayoliy ishonchsizlik – tushunsada, lekin iroda zaifligi tufayli o‘zini birlashtira olmaydigan va xatti-harakatlarini to‘g‘rilay olmaydigan bolalarga nisbatan qo‘llaniladi. O‘qituvchi o‘quvchining g‘ururini ranjitadi, muammoni hal qilish qobiliyatiga shubxa bildiradi; - ma’naviy qo‘llab-quvvatlash va o‘z kuchiga bo‘lgan ishonchni mustahkamlash – qo‘rqoq, o‘zini tutgan bolalarga yaqinlashishda ayniqsa zarur bo‘lgan usul. Bu usuldan foydalanib, o‘qituvchi o‘quvchiga mehribon, sabr-toqat bilan munosabatda bo‘ladi, uning ijodiy kuchlarini faollashtiradi, o‘quvchi o‘z fikrini to‘g‘ri ifoda eta oladigan pedagogik vaziyat yaratadi; - qayg‘uning namoyon bo‘lishi – o‘qituvchi noto‘g‘ri xatti-harakatni, intizomning buzilishini aniqlab, samimiy qayg‘usini so‘zlar, imo-ishoralar, yuz ifodalari bilan ifodalaydi; - parallel pedagogik harakat – qoralash yoki jazo butun jamoa yoki guruhga qaratilgan bo‘lsa, jamoa orqali bolaga bilvosita ta’sir qilish. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|