O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Haqiqiy qiymati 
O‘zgaruvchi raqami 
x
1
 
x
2
 
x
3
 
x
4
 
x
5
 

---

44 
haqiqiy 
t 
5,72 
3,9 
2,9 
2,6 
2,16 
Korrelyatsion tahlilning keyingi bosqichi – bog‘lanish tenglamasini
(regressiyani) hisoblash bo‘lib, u qadamli usulda olib boriladi. Dastlab natijaviy 
ko‘rsatkichga ko‘proq ta’sir ko‘rsatadigan bitta omil qabul qilinadi, so‘ng ikkinchi, 
uchinchi va h.k. Har bir qadamda bog‘lanish tenglamasining ishonchliligini baholashga 
yordam beradigan bog‘lanish tenglamalari, korrelyatsiyaning ko‘p miqdorli 
koeffitsiyentlari (R), determinatsyalar (D), F-munosabat (Fisher mezoni), standart xau 
holda (?) va boshqalar hisoblab boriladi. Har bir qadamda ularning qiymati oldingisi 
bilan 
solishtirib 
boriladi. 
Korrelyatsiyaning 
ko‘p 
miqdorli 
koeffitsiyenti, 
determinatsiya va Fisher mezoni qanchalik katta va standart xau holda qiymati 
qanchalik kichik bo‘lsa, o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanishni 
ifodalovchi bog‘lanish tenglamasi shunchalik aniq bo‘ladi. Agar keyingi qo‘shilgan 
omil bog‘lanish ko‘rsatkichi bahosini yaxshilamasa, bu omilni tashlab yuborish kerak, 
ya’ni ko‘rsatkich eng optimal bo‘lgan bosqichda to‘xtatilishi kerak. 
Har bir qadamda natijalarni solishtirish beshinchi qatorda to‘laligicha ifodalansa, 
bu bog‘lanishni besh omilli model deyish mumkin. 
1.34-jadval 
Bog‘lanish tenglamasini hisoblash natijalari 
T/r 
Bog‘lanish tenglamasi 
R 
D 
F 
? 
1 
1
68
,
7
81
,
5
x
Y
x


0,59 0,35 50,3 
1,895 
2 
2
1
15
,
0
12
,
5
11
,
1
x
x
Y
x




0,75 0,56 57,6 1,548 
3 
3
2
1
53
,
1
11
,
0
93
,
3
84
,
6
x
x
x
Y
x





0,84 0,72 71,3 1,408 
4 
4
3
2
1
12
,
0
37
,
1
10
,
0
89
,
3
44
,
2
x
x
x
x
Y
x






0,88 0,77 88,8 1,398 
5 
5
4
3
2
1
052
,
0
122
,
0
02
,
1
09
,
0
65
,
3
49
,
0
x
x
x
x
x
Y
x







0,95 0,85 95,6 1,358 
Bu qadamda bog‘lanish tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 
5
4
3
2
1
052
,
0
122
,
0
02
,
1
09
,
0
65
,
3
49
,
0
x
x
x
x
x
Y
x






bu yerda 
x
1
– material unumi, so‘m; 
x
2
– jamg‘arma unumi, tiyin; 
x
3
– mehnat unumdorligi (bir ishchi to‘g‘ri kelidigan bir yillik ishlab chiqarish), 
ming so‘m; 
x
4
– korxona aylanma mablag‘ining aylanish davomiyligi, kun; 
x
5
– eng yuqori sifatli mahsulotning solishtirma salmog‘i, foiz 
Tenglama koeffitsiyentlari har bir omilning natijaviy ko‘rsatkichga sonli ta’sirini 
ko‘rsatadi. Ushbu holatda olingan tenglamaga quyidagicha izoh berish mumkin: 
material unumi 1 so‘mga oshganda rentabellik 3,65foiz; jamg‘arma unumi 1 kop.ga 
oshganda – 0,09foiz; bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik ishlab chiqarish 1 
ming so‘mga oshganda – 1,02foiz; eng yuqori sifatli mahsulotning solishtirma og‘irligi 
1foiz ga oganda – 0,052foiz ga oshadi. Mablag‘ning aylanish davomiyligi 1 kunga 
oshsa, rentabellik o‘rtacha 0,122foiz ga kamayadi. 
Bog‘lanish tenglamasidagi regressiya koeffitsiyentlari turli o‘lchov birligiga ega. 
Bu esa natijaviy ko‘rsatkichlarga ta’sir kuchi qanchaligi haqidagi savol tug‘ilganda, 
ularni solishtirilmaydigan qilib qo‘yadi. Ularni solishtirish mumkin bo‘lgan 

---

45 
ko‘rinishga olib kelish uchun regressiya tenglamasining barcha o‘zgaruvchilari o‘rta 
kvadratik og‘ish ulushida ifodalanadi, boshqacha qilib aytganda, regressiyaning 
standart koeffitsiyentlariga mo‘ljallanadi. Ular yana beta-koeffitsiyentlar ham deb 
nomlanib, (
?
) ko‘rinishida ifodalash qabul qilingan. 
Beta-koeffitsiyentlar va regressiya koeffitsiyentlari quyidagi munosabat orqali 
bog‘langan: 
y
x
i
i
b




Beta-koeffitsiyentlar agan omil kattaligi bitta o‘rta kvadratik og‘ishga oshsa, unga 
mos, bog‘liq bo‘lgan o‘zgaruvchi o‘zining o‘rta kvadratik og‘ish ulushiga oshishi yoki 
kamayishini ko‘rsatadi. Beta-koeffitsiyentlarni qiyoslash har bir omilning natijaviy 
ko‘rsatkich kattaligiga ta’sir darajasini solishtirish to‘g‘risida xulosalar chiqarish 
imkonini beradi. Bizning misolda rentabellik darajasiga material unumi, jamg‘arma 
unumi va mehnat unumdorligi ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi. 
1.35-jadval