O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
3. G Gelьmgolьtsning sezgi Ьrganlari to`g`risidagi psixofiziologik ishlari va iGplamalari. 4. V. Vundning psixofiziologiadagi sezgilar va harakatlar bo`yicha olib borgan izlanishlari. 5. P. P. Lazerov tomoiidan yorug`lik toni muammosining o`rga- nshshshi. 6. Ye. N. Sokolop, S. V. Krakov kabi tadqiqotchilar o`tkazgan tajribalar va olingan qonuniyatlarning talqini. 5. Sezgining neyrofiziologik asoslari Bilish jarayonlarni, xususan sezgilarni o`rganishdai avval, shaxs psixikasining barcha tomonlari bilan uzviy bog`liqligini anglash, tushunish lozim. Chunki sezgilar idrok jarayonining tarkibiy qismi sifatida namoyon bo`lsa, idrok insonning hayotiy tajribasi, : uning xotirasi bilan bevosita bog`likdir. Jahon psixologiyasi fani ma’lumotlariga qaraganda, sezgilar uchun atrof muhit to`g`risida va o`zimiz haqimizda yagona bilish manbai sifatida xizmat qiladi. Sezgilar shunday bir informatsion mulki, ular tashqi olamdan va ichki tana a’zolaridan keladigan barcha holatlar, taassurotlar aynan xuddi shu yo`llar orqali miya po`stiga yetib boradi, insonga ta’sirlarga nisbatan to`g`ri javob reaktsiyalari qaytarishga yordam bsradi. His etish yoki sezishning filogenetik taraqqiyoti shuni ko`rsatadiki, hayvonlarda ma’lum bir narsani sezish, his otish ularning biologik jihatdan zaruriyat, ehtiyoj ekanligiga qarab rivojlangan. Shu narsani alohida ta’kidlab o`tish joizki, insondagi aniq sezgilarning darajada taraqqiy etishiga ijtimoiy muhit, jarayon muhim omil bo`lib xizmat qilgan. Chunki ayrim individlarning sezuvchanlig ularning kundalik faoliyatidan kelib chiqqan holda, biologik shartlangan xususiyatlar bilan jips aloqada rivojlanishi ham mumkin jumladan, tadqiqotchi Reussa ma’lumotiga ko`ra: tikuvchilar, buyoq tsexida ishlovchilar qora rangning 40 xilini bir-birida farqlash imkoniyatiga ega ekanlar, umuman boshqa sohada faoliyat ko`rsatadigan odam darhol bunday rangning ikki turini farqlab ola ekan, xolos. Bundan tashqari, degustatorlarda ta’m bilish sezgilari juda ham aniq va yaxshi rivojlangan bo`lar ekan. Chunki sezgining o`sishi ko`zg`atuvchilarning retseptorga ta’siri natijasida yuzaga keladi, ya’ni retseptorlar rivojlanishi bilan bog`liq. Retseptor-bu qo`zg`atkich yoki qo`zg`atuvchini qabul qilishga mo`ljallangan nerv tolalaridan tashkil topgandir. Bizga ma’lumki, inson o`zining tana a’zolariga ta’sir etayotgan rang, issiqlik yoki sovuqlik ta’sirini, hidlarning o`ziga xosligini sszadi hamda aks ettiradi. Ana shu vaziyat natijasida analizatorlarning periferik qismlarida javob reaktsiya hosil bo`ladi. Misol uchun ko`z qorachig`i qisqaradi, kengayadi, qo`l esa issiqlikdan sezkanadi va boshqalar. Harakatlarni qabul qiluvchi tana a’zolaridan boi miya po`stiga harakat to`grisida qayta signal beradi, qayta aloqa orqali ichki tana a’zolari va boshqa apparatlari ish bajaradi. Sezgilar aks ettirishning xususiyati va retseptorlariing joylashishiga qarab, 68 ingliz psixologi CH. Sherrington ularni uch guruhga ajratadi. 1. Tashqi olamdagi narsapar va hodisalarning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi hamda tananing yuza qismida retseptorlar joylashgan eksterotseptiv sezgilar. 2. Tananing ichki a’zolarida (o`pka, yurak, jigar va hokazo) to`qimalarida joylashgan hamda ichki tana a’zolarining holatini etgiruvchi retseptorlar bilan mujassamlashgan interotseptiv sezgilar. Afferent, sintez boskichi qar kanday xatti-harakat aktining rivo lanishi boshlangich pog`onasidir. Ushbu bosqich tugagach, muayyan xa: harakat akti shakllanishning navbatdagi boskichi boshlanadi. Ayna! xuddi shu bosqichda organizm xatti-harakatining uch asosiy masalas! ya’ni nima? kanday? va qachon? bajarilishi hal qiliiadi. Afferent sintez bosqich, asosan to`rt jabha (komponent) negizida sodir bo`lishi tajribalarda sinab qo`yilgan. Uning asosiy jabxalari, eng avvalo dominant (motivatsiya o`ta xohish) va unga hamroh hisoblangan emotsiyaning kuchligigi hamda barqarorligida namoyon bo`ladi: 1. Organizmga qo`zg`atuvchilarning ma’lum bir ta’siri. 2. Yo`naltiruvchi affsrentatsiyaning mavjudligi. 3. Afferentatsiyaning muayyan shartchsharoitlari. 4. Xotira appgyuatlari va mexaniz^lari. 5. Bularning o`zaro ta’sir uchta meyrodinamik omil orqali ba- jariladi: a) yo`nalganligi; b) neyronlarda ko`zgalishning konvergentsiyasi (to`yinishi); v) quvg`alishning po`stloq va po`stloqosti tuzilmalarda kayta hosil bo`lishi bilan tiklanishi. 6. Bu mexanizmlar nerv sistemasida turli qo`zg`alishlarn to`plashga, birlashtirishga, solishtirishga va mazkur muhitda eng qulay xatti- harakat aktini bajarish uchun karor qabul kilishga olib keladi. 7. Miya po`stloq hujayralarida qo`zg`alishning konvergentsiyasi 1 va ularni solishtirish jarayonch butun miya miqyosida bu o`zaro ta’sir natijalarining integratsiyasi karakat maqsadining shakllanishiga hamda uni unumliroq karor tanlash sari yetaklaydi. Katta yarim sharlarping murakkab integrativ faoliyatining boshlang`ich bosqichini turli ko`zg`atuvchilari bir neyrondagina konvergentsiyasi deb qarash mumkin. Katta yarim sharlarda maxsus neyronlar turuhi borligi tufay-li ular turli- tuman qo`zg`alishlardagi qayta kabul qilish bilan cheklanmay, balki miya po`stlogining piramida hujayralaridan akson orqali keluvchi efferent qo`zg`aliatarni ham kabul qiladi. Bu esa orqa miya po`stlrkosti va po`stlokdagi ko`plab aksonlar neyronlarning vazifasi tsikiik qo`zg`alishni ko`pincha saqlab turish, o`ziga xos «ku-tish» to`plamini saklashdan iborat. Shu bilan bir vaqtda periferik ishchi a’zolariga yuboriladigan buyruq nusxasini butun miyaga tarkalishini ta’minlaydi. Bir neyronning o`zidagi efferent ko`zg`alish konvergentsiyasi periferik retseptorlardai keluvchi affekt qo`zg`alish bilan aksonga uzatilgan buyruq nushasi olingan na-sharni baholash uchun shart- sharoitlar yaratadi. Evolyutsiya jarayonida hosil bo`lganligi bilishning 69 Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|