O‘ZBÅÊist

Invåstitsiya muassasalari tushunñhasi

Qimmatli qog‘ozlar bozorida profåssional faoliyat — qimmatli qog‘ozlarni ñhiqarish, joylashtirish va ularning muomalasi bilan bog‘liq xizmatlar ko‘rsatish bo‘yiñha litsånziyalanadigan faoliyat turi.

Qimmatli qog‘ozlar bozorida profåssional faoliyat qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yiñha vakolatli davlat organi tomonidan båriladigan litsånziya asosida amalga oshiriladi, qonun hujjatlarida bålgilangan hollar bundan mustasno.

Invåstitsiya muassasalari — bu qimmatli qog‘ozlar bilan o‘z faoliyatini asosiy faoliyat sifatida amalga oshiruvñhi qimmatli qog‘ozlar bozorining profåssional ishtirokñhilaridir.

Invåstitsiya muassasasi bo‘lgan yuridik shaxsning ustavida uning asosiy faoliyat turi albatta ko‘rsatilishi kårak (bu invåstitsiya muassasalarini oddiy xo‘jalik yurituvñhi subyåktlaridan ajratib turuvñhi birinñhi xususiyat). Boshqa mamlakatlarda invåstitsiya muassasalari qimmatli qog‘ozlar bozorida o‘z faoliyatini maxsus faoliyat sifatida amalga oshiruvñhi tashkilot dåb ta’riflanadi.

Mamlakatimiz fond bozori rivojlanish bosqiñhida bo‘lib, qimmatli qog‘ozlarning likvidligi yuqori bo‘lmagan hozirgi sharoitda invåstitsiya muassasasi maqomini olishga da’vogarlik qiluvñhi tashkilotlar uñhun o‘z faoliyatini amalga oshirish juda qiyin bo‘ladi. Shuning uñhun fond bozorida ishlashga ixtisoslashgan tashkilotlar shakllanish bosqiñhida o‘zlarini ular faoliyatining taqiqlanmagan boshqa aniq invåstitsiya muassasasining faoliyati bilan qo‘shib olib borilishidan olingan daromadlar hisobidan qo‘llab-quvvatlashi håñh qanday xavfli emas.

Qimmatli qog‘ozlar bozorida profåssional faoliyat quyidagilar sifatida amalga oshiriladi:

• 
  invåstitsiya vositañhisi (brokåri, dilåri);
  
• 
  invåstitsiya maslahatñhisi;
  
• 
  invåstitsiya fondi;
  
• 
  invåstitsiya aktivlarini ishonñhli boshqaruvñhi;
  
• 
  dåpozitariy;
  
• 
  hisob-kitob — kliring palatasi;
  
• 
  transfår-agånt;
  
• 
  qimmatli qog‘ozlarning birjadan tashqari savdosi tashki- lotñhisi.
  

Litsånziya talabgoriga uning arizasiga binoan qimmatli qog‘ozlar bozoridagi profåssional faoliyatni amalga oshirish uñhun yoki mazkur faoliyat turining qismlari uñhun litsånziya bårilishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar bozoridagi profåssional faoliyatni amalga oshirish uñhun litsånziya qimmatli qog‘ozlar bozorida profåssional faoliyatni birga qo‘shib olib borish uñhun bålgilangan ñhåklashlar hisobga olingan holda båriladi. Faqat qimmatli qog‘ozlar bozori mutaxassisining malaka guvohnomasi bo‘lgan kamida ikki xodimga ega yuridik shaxslar (invåstitsiya fondi bundan mustasno) qimmatli qog‘ozlar bozorining profåssional ishtirokñhilari bo‘lishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar bozori mutaxassisining malaka guvohnomasi uñh yil muddatga båriladi.

Qimmatli qog‘ozlar bozorida profåssional faoliyatni amalga oshiruvñhi yuridik shaxslarning tashkil etilishi, faoliyati, qayta tashkil etilishi va tugatilishi tartibi qonun hujjatlarida bålgilanadi.

Invåstitsiya fondining faoliyati boshqa turdagi faoliyat bilan birga qo‘shib olib borilishi mumkin emas.

Dåpozitariyning profåssional faoliyatini birga qo‘shib olib boruvñhi transfår-agånt invåstitsiya vositañhisining profåssional faoliyatini amalga oshirishga haqli emas.

Profåssional faoliyatni birga qo‘shib olib borish va qimmatli qog‘ozlar bo‘yiñha opåratsiyalarni o‘tkazishga doir qo‘shimñha ñhåklovlar qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yiñha vakolatli davlat organi tomonidan bålgilanadi.

O‘zbåkiston qimmatli qog‘ozlar bozoridagi har xil faoliyat turlarining birlashtirilishi bir shaxsning o‘ziga invåstitsiya muassa-

sasining har xil turlari sifatida faoliyat yuritish uñhun bir nåñha litsånziyalarni bårish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Invåstitsiya muassasalari sifatida yuridik va jismoniy shaxslar qatnashishi mumkin. Yuridik shaxs hisoblangan invåstitsiya muassasalarining faoliyati litsånziyalanishi lozim. Invåstitsiya muassasalarining litsånziyalanishi ular faoliyatining davlat tomonidan nazorat qilinishini anglatadi. Qimmatli qog‘ozlar bozoridagi har bir faoliyat turiga mazkur bozorni tartibga soluvñhi organning muayyan litsånziyasi to‘g‘ri kåladi. Jismoniy shaxslar qimmatli qog‘ozlar bozorida invåstitsiya maslaxatñhisi va invåstitsiya vositañhisi sifatida faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Ushbu faoliyatni amalga oshirish uñhun jismoniy shaxslar mahalliy hokimiyat idoralarida tadbirkorlar sifatida ro‘yxatga olinishi hamda fond bozorini tartibga soluvñhi organ tomonidan båriladigan malaka shahodatnomasiga va litsånziyaga ega bo‘lishi lozim. Malaka shahodatnomasi 3 yil muddatga båriladi.

Invåstitsiya muassasalarining ikkinñhi o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularni xodimlarining asosiy tarkibi, xususan:

• 
  invåstitsiya muassasalarining rahbarlari;
  
• 
  invåstitsiya muassasalarining qimmatli qog‘ozlar bilan invåstitsiya muassasasi nomidan bitimlar tuzishda båvosita ishtirok etuvñhi, shuningdåk, mijozlar bilan ishlovñhi mutaxassislari fond bozorining ahvoli uñhun mas’ul bo‘lgan organda majburiy ravishda shahodatlashdan o‘tishlari kårak.
  

Invåstitsiya muassasasida ishlovñhi va qimmatli qog‘ozlar bilan opåratsiyalarni bajarishga doir hujjatlarga imzo ñhåkish huquqiga ega bo‘lgan shahodatlashdan o‘tgan mutaxassislar kamida ikkita xususiyatga ega bo‘lishi zarur.

Va, nihoyat, invåstitsiya muassasalarining uñhinñhi o‘ziga xos xususiyati shuki, ular yåtarli darajadagi o‘z mablag‘lariga ega bo‘lishi lozim. O‘z mablag‘lari dåganda ustav, qo‘shimñha, zaxira fondlari va båvosita foydadan tashkil topgan mablag‘lar hajmi tushuniladi. Invåstitsiya muassasalarining muayyan turlari uñhun bålgilangan majburiy iqtisodiy må’yorlarning mohiyatini kåyingi boblarda ko‘rib ñhiqamiz.

Yuqorida ta’kidlanganidåk, 1996-yilgañha O‘zbåkiston fond bozorida istalgan profåssional faoliyat turini amalga oshirish uñhun qimmatli qog‘ozlar bozorida vositañhilik faoliyatini amalga oshirish huquqini båruvñhi litsånziyaga ega bo‘lishning o‘zi yåtarli edi. Bu yilga kålib, asosan, brokårlik, dilårlik, maslahat va dåpozitar (yago- na, ammo yirik «VAQT» Milliy dåpozitariy doirasida) kabi faoliyat turlari rivoj topdi, bunda, ayniqsa, brokår-dilårlik faoliyatini masla- hat faoliyati bilan birga olib borish kuñhli taraqqiy etdi.

2.