Psixologiyasi

2.2. NIK O H -O ILA M UNOSABATLARINING
EVOLUTSIYASI
M azkur darslikning kirish qismida ta ’kidlab o ‘tilganidek, 
ushbu kurs davomida biz sizlar bilan nikoh-oila munosabatlari 
psixologiyasiga oid masalalar bilan tanishib chiqamiz. G ap 
nikoh-oila munosabatlari haqida borar ekan, dastaw al, hozirgi 
zam on oilasining, um um an nikoh-oila m unosabatlarining 
yuzaga kelishi va rivojlanish tarixi haqida zarur m a’lumotlarga 
ega b o ‘lish maqsadga muvofiqdir.
N ikoh-oila munosabatlari, oilaviy hayot psixologiyasiga, 
hozirgi zam on oilasida kuzatiladigan ko ‘plab holatlarga 
psixoanalitik nuqtayi nazardan qaraladigan bo ‘lsa, ularning 
ildizi nikoh-oila munosabatlari evolutsiyasining uzoq o ‘tmishi 
bilan bog‘liqdir. Shuni nazarda tutgan holda mazkur masalani 
batafsilroq yoritishni lozim topdik.
Maxsus m anbalarda qayd etilishicha, yer yuzida bundan
4 mlrd yillar muqaddam hayot nishonalari, jonzotlar yuzaga 
kelgan. Hozirgi zam on odamlarining dastlabki ibtidoiy ajdod- 
lari (H om o-sapiens) fikrlovchi odam bundan 3 m ln yillar 
m uqaddam shakllangan. Uzoq m uddat davom etgan ibtidoiy 
taraqqiyotdan so‘ng asta-sekinlik bilan ibtidoiy jam oalar, kishi- 
lik jam iyatlari yuzaga kela boshlagan va odam lar o ‘rtasida dast­
labki o ‘zaro munosabatlar, m uloqotlar shakllana borgan. Lekin 
ularni hali tom m a’noda insoniy m unosabatlar deb b o ‘lmas 
edi.
U m um an erkak va ayollaming bir-birlariga nisbatan qara­
ma-qarshi jins vakillari sifatida o ‘zaro munosabatlarining ilk 
ko‘rinishlarida, ya’ni nikoh munosabatlarining yuzaga kelishi- 
ning ilk bosqichlarida jinslar o ‘rtasidagi m unosabatlar asosan 
biologik om illar bilan boshqarilgan. X uddi m aym unlarda 
b o ‘lgani kabi ibtidoiy odam lam ing ayollari ham vaqti-vaqti bi­
lan, qisqa m uddatli (oy davomida 4—5 kungacha, faqat ayrim 
turlardagina 19 kungacha) «estrus» degan holatni, estrus davri- 
ni his qilganlar (estrus — qo ‘shilishga moyillikning shiddatli, 
kuchli nom oyon b o ‘lishi). Bunday kunlarda ayollar kim ni 
xohlasa o ‘shalar bilan farqlab o ‘tirm ay qo ‘shilavergan, qolgan 
kunlari esa qo ‘shilish bo ‘lmagan. Odam lam ing tik yurishga 
o ‘tishi bilan odam organizmida ro ‘y bergan o ‘zgarishlar, «ilk 
ayollami» ko‘z yorish jarayonida ko‘p nobud b o ‘lishiga va oqi-
29

---

batda odam lar to ‘dasida ularni sonining keskin kamayib 
ketishiga olib kelgan. Shu tufayli erkaklar o ‘rtasida ko‘plab n i­
zolar yuzaga kelgan, ularning k o ‘pchiligi qonli to ‘qnashuv 
ishtirokchilaridan birining nobud b o iis h i bilan tugagan. 
Bunday tabiiy tanlanish estrus hodisasi uzoqroq m uddat davom 
etgan urug‘larning k o ‘proq yashab qolishiga olib kelgan.
Biroq bu biologik omil «ilk ijtimoiy» rejadagi yangi 
to ‘siqlarni yuzaga keltiradi: hech bir organizm bunday uzoq 
vaqt davom etgan o ‘ta shahvoniy, asabiy zo‘riqishlarga dosh 
bera olmas edi. Shuning uchun estrus m uddatining uzayishi bi­
lan ayollar bu davrda «sovuqroq», o ‘zining jinsiy maylini nazo- 
rat qiladigan va endi kim to ‘g‘ri kelsa o ‘sha bilan emas, balki 
faqat o'zlariga yoqadigan erkaklar bilangina q o ‘shiladigan 
bo ‘lib borganlar.
E-rkaklarga nisbatan «tanlab» m unosabatda b o ‘lish — o ‘ziga 
xos insoniy m uhabbatning biologik poydevori yuzaga kela 
boshlaganligidan dalolat beradi.
Shu o ‘rinda t a ’kidlab o ‘tishim iz joizki, hozirgi odam
tushunadigan, his qiladigan «sevgi» hissining ilk elementlari, 
ayollarning shu holati xususiyati evaziga insoniyat ruhiyatiga 
singib borgan. 
Shulardan so‘ng. 
asta-sekinlik bilan, garchi 
hech qanday ijtimoiy m e’yorlar bilan boshqarilmasada, bir-bir- 
larini shahvoniy m a’qul ko‘radigan juftlardan iborat unchalik 
katta boim agan guruhlar tashkil topa boshlaydi. 
Shunday 
qilib, estrusning uzayishi hamma uchun ham qulay, m a’qul 
b o ‘lmagan. Bu esa urug‘ tarkibiga kiruvchi erkaklar o ‘rtasida 
yana janjallar, qon to ‘kilishlarga sabab b o ‘ladigan holatlarni 
keltirib chiqargan. Odam lar jamoasi xo‘jalik faoliyatining jiddiy 
buzilishi, urug‘ning yashab qolishi uchun xavfning ro ‘yobga 
chiqishiga olib keldi. Shu tarzda yuzaga kelayotgan jamiyatda, 
urug‘ ichidagi jinsiy m uloqotni boshqarish, biologik instinkt, 
zoologik individualizmni jilovlash uchun maxsus ijtimoiy m e’­
yorlar shakllana boshladi. Ana shunday ijtimoiy m e’yorlardan 
biri m azkur urug‘ ichida erkak va ayollarning jinsiy m uloqot- 
larini m a’lum bir muddatga (ovga tayyorlanish, ov vaqtlarida) 
taqiqlovchi jinsiy tabular (taqiqlash)ning yuzaga kela boshla- 
ganligidir.
Tabu — axloqiy m e’yorlarga qaraganda ancha jiddiy va 
qattiq taqiqdir. Axloqiy m e’yorlam i buzuvchilam i jam oa jazo- 
lashi, uni yo‘q qilib yuborishi ham yoki kechirib tirik qoldirishi
30

---