Psixologiyasi

Bilimlarni tekshirish uchun savollar:
1. N ikoh-oila munosabatlari qanday yuzaga kelgan?
2. «Tabu» nim a va u nikoh-oila munosabatlarining yuzaga kelishida 
qanday iol o ‘ynagan?
3. Estrus hodisasi nima?
4. N ikoh-oila munosabatining ilk turlaridan qaysilarini bilasiz?
5. Xususiy mulkchilikka o'tish bilan oilaviy m unosabatlarda qanday 
o ‘zgarishlar sodir b o ‘ldi?
6. «Sovg‘a ayirboshlash» nim a va u nikoh-oila m unosabatlarining 
yuzaga kelishida qanday rol o ‘ynagan?
7. Xususiy m ulkchilikka asoslangan sinfiylik jam iyati nikoh-oila 
munosabatlari xarakteriga qanday ta ’sir ko'rsatdi?
8. Oila deb qanday guruhga aytiladi?
9. Oilaga oid qanday fikrlar va falsafiy qarashlam i keltirishingiz 
mumkin?
38

---

Oila va nikoh haqida fikrlar:
* * *
Oila tabiatning shoh asarlaridan biridir.
J. Santayana
*
* *
Oila — jamiyatning durr-u gavhari.
V. Gyugo
* * *
N ikoh kishilik jam iyatining birinchi pog‘onasidir.
Sitseron
* * *
H ar qanday nikoh ustidan bir narsa am r qilib turm og‘i 
lozim: har bir odam o ‘z huzur-halovati uchungina emas, balki 
davlat m anfaatlarini k o ‘zlagan holda nikohdan o ‘tm og‘i 
kerak.
Aflotun
* * *
N ikoh ko‘p tashvish tug‘diradi, am m o nikohsiz turm ushda 
ham hech qanday shodlik yo‘q.
S.Jonson
* * *
N ikoh odam zod avlodlari davomiyligini ta ’m in etuvchi 
zaruratdir.
Lukian
Bu keltirilgan fikrlami tahlil qilib ко‘ring.
39

---

I ll B O B . OILA TASNIFLANISHI
3 .1. H O ZIR G I Z A M O N OILALARINING TURLARI
Oldingi m avzuim izda oila, nikoh haqida, nikoh-oila 
munosabatlarining yuzaga kelishi va rivojlanishi, oilaning klas- 
sik turlari haqida fikr almashdik. U nda keltirib o lilg a n oila 
turlari ldassifikatsiyasiga ko‘ra hozirgi zam on oilasi «Monogam 
oila»lardan iboratdir. Biroq hozirgi zam on m onogam oilasi 
ham o ‘z navbatida bir-biridan tuzilishi, tarkibi, mohiyati va 
boshqa xususiyatlariga ko‘ra yana bir qator turlarga bo ‘linadi. 
Hozirgi zamon oilalarining qanday turlarga ega ekanligi va 
ularning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini bilish, ularga xos 
m uamm olarni o ‘rganish, oilaviy hayotda ro'y berishi m um kin 
b o ‘lgan noxushliklaming oldini olish imkonini beradi. Quyida 
shular haqida qisqacha to ‘xtalib o ‘tamiz.
Oila uni xarakterlovchi turli mezonlarga ko‘ra quyidagi- 
larga farqlanadi:
1. To'liqligiga ko‘ra: to ‘liq, n o to ‘liq va qayta tuzilgan 
(ikkinchi nikoh) oilalar.
2. Bo‘g ‘inlar soniga ko‘ra: nuklear (ota-ona va bolalardan 
iborat bo‘lgan) va ko‘p bo ‘g‘inli (ikki va undan ortiq avloddan 
iborat oila a ’zolari birga yashovchi) oilalar.
3. Bolalar soniga ko‘ra: farzandsiz, bir bolali, ikki bolali, 
3—4 bolali, 5 va undan ortiq bolali oilalar. Turli m am lakatlar­
da bu m ezonlar turlichadir. Masalan, AQSH, Fransiya, G er- 
maniya, Gretsiya, Rossiya va boshqa rivojlangan davlatlarda 
3—4 bolali oilalar ko‘p bolali oilalar hisoblanadi. 0 ‘zbekiston- 
da bunday oilalar farzandlar soni o ‘rtacha b o ‘lgan oilalar 
sarasiga kiradi.
4. Er-xotinning ijtimoiy kelib chiqishiga ko‘ra: ishchilar, 
dehqonlar, xizmatchilar, ziyolilar oilasi, aralash tipdagi oila.
5. Er-xotinning m a’lumot saviyasiga ko‘ra: oliy m a’lu- 
motlilar, o ‘rta-maxsus, o ‘rta, tugatilmagan o ‘rta, maxsus yor- 
damchi maktab m a’lumotiga ega bo ‘lgan qayliqlardan tashkil 
topgan oila.
40

---

6. Oilaning «yoshiga» ko‘ra: yosh oila (1 yilgacha, 3—5 yil- 
lik, 6—10 yillik turm ush tajribasiga ega b o ‘lgan oilalar), o ‘rta 
yoshdagi oila, yetuk yoshdagi oila (qariyalar oilasi).
7. Qayliqlarning ota-ona oilasi (ota-onasi)ning moddiy 
ta ’minlanganlik darajasi jihatidan qudalarning bir-biriga mos 
ekanligi yoki ular orasida katta tafovut mavjudligi b o ‘yicha bir- 
biriga mos va mos b o ‘lmagan oilalar.
8. Regional jihatlariga ko ‘ra: shahar, qishloq, aralash tipda- 
gi oila.
9. N ikohdan qoniqqanlik saviyasiga ko‘ra, ajralish saviyasi- 
da — nikohdan qoniqqanlik darajasi quyi saviyada b o ig a n oila, 
o ‘rta saviyada va nikohdan qoniqqanlik darajasi yuqori 
saviyadagi oila.
10. Oilada ayol yoki erkak yetakchiligiga ko ‘ra: er yetakchi 
b o ig a n oila, xotin yetakchi b o ig an oila, er va xotin yetakchi- 
likni birga bajaradigan (biarxat) oila.
11. Oilada er-xotin orasidagi munosabatlariga ko‘ra: avtori- 
tar, demokratik, liberal, aralash tipdagi oilalar.
12. Er-xotinlarning millatiga ko‘ra: bir millatli yoki bay- 
nalm ilal oilalar. Baynalmilal oilalarni o ‘z navbatida ikkiga 
b o iish mumkin:
— dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirgan millat 
vakillari orasida nikohlar, masalan, o ‘zbek-tojik, o ‘zbek-qozoq, 
o ‘zbek-turkm an, rus-ukrain, o ‘zbek-tatar va boshqalar;
— dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirmagan millat 
vakillari orasidagi nikohlar, m asalan, o ‘zbek-rus, o ‘zbek- 
ukrain, o ‘zbek-eston, o ‘zbek-nemis va boshqalar.
Yuridik rasmiylashtirilganligiga ko ‘ra: sinovdagi oila (birga 
yashashadi, am m o hali nikohni rasmiylashtirmagan, chunki 
bir-birlarini norasmiy nikohda sinashayapti), rasmiylashtirish 
arafasidagi oila (birga yashashadi, oila qurish maqsadi aniq, 
am mo ayrim obyektiv sabablarga ko‘ra rasmiylashtirish kechik- 
tirilayapti), nikohdagi oila, nikohdan tashqari oila (ayrim erkak 
kishilarning ikkinchi, uchinchi, yuridik jih atd an norasm iy 
oilasi). N ikohdan tashqari oilalarning ayrimlari pinhona b o isa, 
ko‘pchiligi haqida erkak kishining birinchi oilasi va qarindosh- 
lari bilishadi.
41

---